Appuntamenti

Għandna Appuntament kull l-ewwel Tnejn tax-xahar meta nippubblikaw l-ewwel xogħol relatat ma’ tema editorjali. Iktar tard matul ix-xahar nippubblikaw xogħlijiet oħrajn, x’aktarx ukoll relatati. L-Appuntament li jmiss huwa għal nhar it-Tnejn, 7 ta’ Ottubru 2024.

Novembru 2024

Meta sentejn ilu bdejna naħsbu biex nibdew dal-ġurnal, ħaġa li konna ċerti dwarha kienet li l-ġurnal irid iservi. Kellna ħafna ideat oħra imma konna nafu li biex jitwettqu, jew biex ikollna ċans nintebħu li kienu żbaljati, il-ġurnal irid iservi. Bil-ħruġ tal-ewwel pubblikazzjoni stampata tagħna lestejna dak li dejjem rajna bħala ċ-ċiklu sħiħ li tgħaddi minnu kitba f’Aphroconfuso. Fil-kultura tagħna, il-ktieb, il-codex, għandu pożizzjoni storika fil-persistenza tal-kelma miktuba. Mhux l-anqas minħabba li l-kotba jservu s-snin u jippermettulna nitkellmu ma’ dawk li jiġu warajna. Jippermettulna wkoll li nitkellmu dwarhom u li nħalluhom jitkellmu flimkien. Jikkritikaw u jikkwotaw lil xulxin u jirreferu għal xulxin. F’dawn is-sentejn skoprejna li kemm il-website u kemm il-podcast huma mezzi oħrajn li jippermettu d-diskors b’mod ieħor. Sibna wkoll mod kif il-format online u dak stampat jaħdmu flimkien. “Bur Mgħeż” u “Qarn” huma żewġ xogħlijiet li bdew online u qed ikomplu jgħixu u jikbru biex jieħdu ħajja ġdida fil-format stampat. Bħalhom għandna diversi proġetti li bdejna naħdmu fuqhom ma’ kittieba li sirna nafu f’dawn is-sentejn. L-ebda test qatt ma joħroġ fil-baħħ, mingħajr kuntest. L-iskop ewlieni tal-editorija huwa li jinħoloq il-kuntest intenzjonat li fih kull kitba tingħata t-tifsira, u tissaħħaħ u tintrabat ma’ testi oħrajn. Mingħajr din id-direzzjoni, il-kliem li jiġi ppubblikat jgħaddi bħal ramel minn bejn subgħajna. Biex jintrabat fil-kitba, fid-dinja, irridu nibnu dawk l-ispazji fejn il-kitba tista’ tiltaqa’ ma’ kitba oħra. Dawn l-ispazji rridu mmantnuhom biex iservu għal snin twal. L-intwizzjoni li kellna fil-bidu — li organu bħal dan biex ikun effettiv irid iservi — issa li bdejna nħarsu lejn it-tielet sena tagħna nindunaw li saret konvinzjoni ċentrali tagħna. Niktbu biex il-kitba tagħna tkun ikbar minna. Bl-istess mod, il-ġurnal innifsu rriduh li jkun ikbar minna, l-individwi li ħolquh.
Ottubru 2024

Il-Victoria Lines, dawk il-fortifikazzjonijiet li jserrpu bejn il-Madliena u Fomm ir-Riħ, inbnew mill-Ingliżi biex f’każ ta’ bżonn, il-parti ta’ fuq ta’ Malta tkun tista’ tiġi abbandunata għall-għadu u l-parti t’isfel issir bħal fortizza. L-istorja ġeoloġika tal-gżira — fit-taqtigħa bejn il-plakka tettonika Afrikana u dik Ewrażjatika — kienet ġa qasmitha hawnhekk il-gżira tul il-Great Fault, il-Qasma l-Kbira, it-“tarġa” ta’ San Pawl u San Ġużepp tat-Tarġa. L-idea li post daqshekk żgħir bħal pajjiżna tista’ ċċekknu iktar u tiddefendi biss il-parti tiegħu li għandek bżonn int, il-port u t-tarzna, tinstema’ xi ftit biżarra u fil-fatt, ftit snin wara li nbnew, dawn il-fortifikazzjonijiet saru obsoleti għaliex kien dubjuż kemm verament kienu se jservu ta’ protezzjoni, anki minħabba t-topografija nnifisha tal-madwar. Dan huwa d-destin tal-fortifikazzjonijiet l-iktar impressjonanti tagħna; is-swar tal-Belt kienu qishom qed iħarsuna minn trawma tal-passat iktar mill-għadu potenzjali tal-ġejjieni, u qatt ma ntużaw kontra ħadd ħlief kontra l-Maltin infushom. Dejjem tathom f’għajnhom lill-kolonizzaturi li ma’ dil-biċċa art tant strateġika f’nofs il-Mediterran, jaħasra, kellhom jitwekkew ukoll bin-nies. Mhux wisq, ftit mijiet ta’ eluf kollox, imma biżżejjed biex ikollok tieħu ħsiebhom jew għall-inqas tinnegozja magħhom. Minn gżira ppruvaw jagħmlu fortizza li tinqata’ għaliha. U minn fortizza, ġieli ppruvaw jagħmlu żona awtonoma navali, vapur, bħalma għamlu l-Ingliżi b’Sant’Anġlu meta tawh l-istatus ta’ stone frigate u semmewh HMS Egmont, iktar tard HMS St Angelo. Qisu dak l-ilsien art seta’ jinqata’ mill-Birgu u jsalpa għal rasu bil-mod il-mod barra mill-port u jeħles darba għal dejjem min-nies tal-pajjiż. F’“Biex Tara Kif Jgħixu l-Oħrajn”, dax-xahar, Ryan Falzon joħodna proprju f’dak il-post li fi storja kontrafattwali seta’ sar parti minn fruntiera li taqsam lill-gżira f’żewġ pajjiżi. Il-Victoria Lines qatt ma saru fruntiera, u sittin sena wara l-Indipendenza żgur m’għadux tal-Ingliżi hemm. “Kieku qegħdin hawn illum,” jgħid Ryan dwar l-Ingliżi, “jgħarrxu bis-searchlight, jistgħu jaraw il-vilel ħolma fuq ix-xaqliba tal-Madliena, jissendikaw bit-trombi għal parties ħorox li jdumu sas-siegħa ta’ waranofsinhar. Kienu jisimgħu l-mużika ddamdam bla rispett ġol-wied ukoll u min jaf, forsi kienet tiġihom l-għira u jirrappurtawhom. Jew jisparawlhom.” Jekk m’għadux tas-servizzi, ta’ min hu? Kif tagħmlu tiegħek post? Kif tkun taf li sar tiegħek? Jekk “tiġi kmieni, faċli ssib nies jammiraw il-veduta, jew xi erbat itfal iġibu pizza bil-mutur delivery sa ħdejn il-karozza tagħhom, jitfgħu laptop fuq id-dashboard, iniżżlu t-twieqi u joqogħdu jfaqqgħu d-daħq.” Fl-imgħoddi, Baħar iċ-Ċagħaq kien baħħ imma llum ikollok tilgħab “logħba ħarba tevita l-caravans permanenti li sajf u xitwa jkun hemm id-dawl fihom. Ikollok tippożizzjona ruħek eżatt fin-nofs tat-triq, bejn il-kumpless, l-għassies u l-caravans. Tippożizzjona ruħek bħalma l-Ingliżi ppożizzjonaw ruħhom f’punti strateġiċi tal-gżira ħalli jgawduhom, jikkapparrawhom u jitpaxxew bil-veduti.” Bħall-gagazza li jsemmi Ryan, faħam użat mill-Ingliżi li sar il-pajsaġġ idealizzat tal-presepji Maltin, l-identità hija t-tilqit tal-istorja. Dak li jibqa’, kollu għalina; jekk jibqa’.
Settembru 2024

Ilu biss ftit eluf ta’ snin li l-lingwa għaddiet minn fommna għas-swaba’ ta’ jdejna, minn meta bdejna nnaqqxu fuq il-ġebel, inħarbxu bir-rix u nagħfsu fuq il-buttuni. Fl-esej tiegħu “Il-Magna tal-Qari”, Joe Gatt jitkellem dwar il-preżent bħala l-punt fl-istorja fejn inħossu li dal-fenomenu tal-lingwa, dal-fenomenu li impossibbli nimmaġinaw l-ispeċi tagħna mingħajru, se jittieħed minn idejna minn teknoloġija ġdida li għall-ewwel dehret li kienet biss użu ġdid tal-buttuni. Jaf ikun mument ta’ paniku “għalina li ninvestu parti sostanzjali tal-amor proprju tagħna fil-produzzjoni manwali tat-testi”. Joe jikkwota lil Vilém Flusser, li għalih meta l-magni jieħdu f’idejhom il-kitba, ikunu ħadu f’idejhom l-istorja, imbagħad ikunu jistgħu jiktbu l-istorja kif iridu huma, bil-mod ineżorabbli u għaġġiel tagħhom. Li fażi teknoloġika ġdida tal-kitba tqajjem l-inkwiet mhi xejn ġdid; fl-istess esej naraw kif anki l-introduzzjoni ta’ apparat li llum jidher purament pragmatiku — it-typewriter — kien qajjem eċitament kbir. Il-bidla teknoloġika fil-mod kif il-lingwa hija manifestata f’ħajjitna ma narawhiex biss fil-produzzjoni tal-lingwa. Forsi l-iktar aspett li għadna qed nippruvaw nifhmu u nlaħħqu miegħu huwa d-disseminazzjoni tagħha. Faċli nħossuna maqbudin f’xibka ta’ lingwa li qiegħda taqdi l-bżonnijiet ta’ forzi ikbar minna, forzi li bilkemm nistgħu narawhom, aħseb u ara nifhmuhom. Fit-tieni kapitlu ta’ Nifs: Kaos u Poeżija, li proprju jismu “Vuċi ħoss storbju” u ppubblikajnieh ftit jiem ilu, Franco “Bifo” Berardi jibni l-argument tiegħu billi jibda jiddistingwi bejn l-istorbju medjatiku li ngħixu fih u dak ir-ritmu poetiku, ir-ritmu tal-kożmos li dan l-istorbju qed itarraxxna minnu. Il-poter m’għadux jipprova jiddominana billi jġegħelna nbaxxu rasna għal vuċi waħda u koerenti li ċċaħħadna mill-multipliċità. “Issa, il-poter ifeġġ mix-xita ta’ vuċijiet li ma jinstemgħux,” jgħid Berardi fit-traduzzjoni ta’ Karl Baldacchino. “Il-poter m’għadux jikkonsisti f’li joqgħod jissamma’ bil-moħbi u jiċċensura. Għall-kuntrarju, jistimula l-espressjoni u jfassal regoli ta’ kontroll mill-elaborazzjoni statistika tad-data li toħroġ mill-istorbju tad-dinja. Il-ħoss soċjali jiġi mibdul fi storbju abjad, dak l-istorbju bi frekwenzi intensi uniformi, u dan l-istorbju jsir l-ordni soċjali.” Fit-teorija tal-kommunikazzjoni kif bdieha Claude Shannon, id-differenza bejn storbju u ħoss, bejn storbju u informazzjoni, hija li l-informazzjoni għandha probabbiltà baxxa li teżisti. Iktar ma hemm probabbiltà għolja li xi ħaġa tintqal, iktar ma hemm probabbiltà għolja li tintqal bil-mod kif qiegħda tintqal, iktar qiegħda toqrob lejn l-istorbju. Sakemm għad għandna l-mestjier tal-kitba f’idejna, tajjeb li nużaw il-letteratura biex insibu modi ġodda, modi inqas ordinarji, kif inpoġġu l-kliem.
Awwissu 2024

“Il-Libja, fl-immaġinarju ta’ tfuliti, kienet dik il-periferija li kull meta tħares lejha, dejjem taraha toqrob lejk. Dejjem ġejja, dejjem riesqa, bil-mod il-mod.” Hekk jgħid Omar N’Shea fl-ewwel parti ta’ “Es Sidr”, is-sensiela li qed inniedu dax-xahar. Għalih, il-Libja kienet familjari, dejjem riesqa, imma qisha qatt ma tasal, daqslikieku qed jilmaħha biss minn taħt il-għajn. Dak li jgħid Omar għall-istorja personali tiegħu nistgħu ngħiduh ukoll għall-istorja riċenti ta’ pajjiżna. Hekk kif jibda jimla l-lakuni f’dak li jaf dwaru nnifsu, fl-istorja tiegħu u ta’ niesu, u ta’ min kienu eżattament niesu, jibda jimla wkoll il-lakuni fl-istorja tagħna. Fis-sebgħinijiet, il-Libja u Malta kienu kważi sinkronizzati fl-istorja tagħhom; it-tnejn kienu qegħdin jippruvaw jeħilsu mill-piż ta’ preżenza militari barranija. Iżda waqt li l-Libja kienet qed tagħmel dan bil-kunfidenza kollha li kienu jagħtuha bjar imfawrin b’żejt tal-ogħla kwalità, Malta kienet qiegħda tara kif tista’ tibda dal-kapitlu ġdid tal-istorja tagħha mingħajr dipendenza fuq qawwa barranija waħda. Gaddafi kien lest jgħin lil Malta billi jiffinanzja dal-ħelsien, imma dejjem kien hemm ir-riskju li jsir hu l-ħakkiem il-ġdid. Għalkemm huma żewġ pajjiżi daqshekk qrib u minkejja li kienu daqshekk sinkronizzati fl-istorja tagħhom dak iż-żmien, aħna ma ridniex naraw lilna nfusna fl-istess storja. Ridna indipendenza, ridna ħelsien u dikolonizzazzjoni, iżda dikolonizzazzjoni rispettabbli, tal-puliti. Mhux tal-Għarab! Kulturalment kien hemm riluttanza kbira li nitbiegħdu mit-tgħanniqa tal-Punent u kien hemm ukoll ix-xettiċiżmu fin anki ta’ Mintoff innifsu, li kien iħobb jipprova jlaħħaq m’alla u max-xitan. Dejjem żammejna l-Libja qrib biżżejjed biex ninnegozjaw magħha imma mhux tant qrib li nagħmlu parti mill-immaġinazzjoni ta’ xulxin. Minkejja l-prossimità ġeografika taż-żewġ pajjiżi, u sekli sħaħ ta’ storja inkomuni minn żmien ir-Rumani u qabel, sal-istorja tal-emigrazzjoni ta’ eluf ta’ Maltin imxerrdin mal-kosta tal-Afrika ta’ Fuq fis-seklu dsatax, minkejja li lsienna żviluppa minn djalett Għarbi, u minkejja l-fatt li ġenerazzjoni sħiħa ta’ Maltin tgħallmet l-Għarbi l-iskola, għadna nsibu diffikultà biex niktbu fi lsienna kelmiet u ismijiet mill-Għarbi kontemporanju. Għandna lingwa Għarbija li paradossalment mhix kapaċi taqbad isem Għarbi u tiktbu mingħajr ma tissellef strutturi mill-Ingliż. “Kont naf li l-ortografija tiegħu kienet finzjoni legali,” jgħid Omar dwar kunjomu, “trażliterazzjoni ad hoc ta’ kunjom Għarbi li n-nutar kien qaleb f’verżjoni vagament anglofonika, iżda li l-verżjoni tiegħu bl-Għarbi kienet intilfet fid-dokumenti notarili u li ma kien hemm l-ebda karta li fuqha qatt sibt miktub x’kien eżattament.” Illum li l-personalità ta’ Gaddafi m’għadhiex parti mill-istruttura politika tal-Libja, illum li qtajnieha x-xewqa li jkollna t-timbru ta’ Ewropej, l-istampa li naraw meta nħarsu lejn il-Libja hija forsi inqas ċara minn qatt qabel. Nafu li hemm fruntiera militarizzata bejnietna u fuq in-naħa l-oħra, anki minn tant qrib, lanqas m’aħna ċerti x’hemm u min qed jieħu ħsieb. L-ipokrezija tal-Punent fir-rigward tal-Libja baqgħet baqgħet sa ma qerditu ’l-pajjiż, radmitu. Issa bħal donnu bejnietna hemm xi difett fil-kurvatura tal-pjaneta u aħna nibżgħu li naqgħu mix-xifer jekk nersqu ’l hemm u bosta jinbelgħu minnu meta jippruvaw jersqu ’l hawn.
Lulju 2024

F’waħda mill-entrati tad-djarju tiegħu, Warren Bartolo jitqabad biex isib l-enerġija jikteb il-ġrajjiet ta’ dik il-ġurnata. Fid-djarju tiegħu stess isib kwotazzjoni ta’ Marina Benjamin li kien żamm: “Li tikkonċernani hija l-idea pjuttost pulita wisq li l-memorja hija xi ħaġa li tibqa’ fil-wiċċ b’mod intatt mill-passat imċajpar, bħal xi sejba arkeoloġika li tkun skoprejt u li minnha trid sempliċement tfarfar it-trab. Dak il-kunċett, naħseb, jista’ jiġi skontat, peress li kull darba li tiftakar xi ħaġa tkun qed tiktibha mill-ġdid, tqanqal il-passat fil-proċess. Din l-indeterminazzjoni organika kollha tagħmel il-memorja inkwetanti. Tesponiha bħala xi ħaġa mibnija b’mod attiv minn persuna li tħoss, li tħares lura minn punt fil-futur, li trid tagħti rendikont ta’ kif saru l-affarijiet sabiex jgħixu l-porzjon li jmiss tal-futur tagħhom bil-kumdità.” Żgur li wieħed mill-għanijiet li għalih inżommu djarju huwa li nagħmlu mħatra kontra ż-żmien, biex ma nħallux is-snin jgħaddu bħal ramel minn bejn subgħajna; imma l-permanenza tiegħu taf tkun illużjoni. “Jien u nikber,” tgħid Loranne Vella fl-entrata tad-djarju tagħha ta’ dax-xahar, “kont naħseb li jekk inżomm djarju t-tifkiriet ma jintilfulix. Id-djarji li ktibt kollha żammejthom. Imma llum, jien u naqra minn uħud mill-paġni tagħhom, mhux dejjem nagħraf l-ismijiet tan-nies u l-postijiet li għandi miktubin; mhux dejjem niftakar il-ġrajjiet li kont iddeskrivejt b’tant entużjażmu. It-tifkiriet jintilfu tul it-triq u l-kliem ma jirnexxilux iġibhomli lura.” Għalkemm l-eqreb tar-ritmu ta’ ħajjitna fost il-forom letterarji, id-djarju huwa wkoll l-ewwel pass li bih ħajjitna tieħu sura letterarja. “Nixtieq inżomm djarju,” kitbet Davinia Hamilton fl-ewwel entrata tad-djarju tagħha li ppubblikajna f’Ġunju, “biex forsi nsib irkaptu ta’ ħsibijieti u nġiegħel lil dawn l-ideat għażżenin jieħdu forma.” Bid-djarju nkejlu l-jiem mhux biss bis-sigħat iżda wkoll bil-kliem, bis-sentenzi, li mhux faċli nimmansawhom biex jibqgħu jaħsbu fil-ġurnata li għaddiet, u lanqas li nġegħluhom jagħrfu bejn dak li ħlomna billejl, dak li għamilna binhar, u dak li ħlomna binhar. Bid-djarju, il-kitba tgħix fil-ħin, fiż-żmien, magħna. “Il-kitba ġieli nimmaġinaha bħall-iskultura: irid ikollok biċċa tafal biex tibda tagħtiha forma,” tikteb Davinia, “Ħa taħdimha u tarmi minnha mhux ħażin sakemm toħroġ il-figura li taqbel ma’ dik li kellek f’moħħok meta ġietek l-idea. U l-ewwel kitba dik kulma hi, tafal.” F’entrata ta’ ftit xhur ilu, diġà kien għaddielha l-ħsieb lil Loranne li meta xi darba tiddeċiedi li tpoġġi bilqiegħda u tibda taqrahom id-djarji kollha li żammet f’ħajjitha, se tkun insiet lil kull min hemm imsemmi fihom. “Imma, forsi għalhekk qed nittratieni, biex meta fl-aħħar naqrahom inkun qisni qed naqra xi ħaġa għalkollox maqtugħa minni, qisni qed naqra ħajjet ħaddieħor minflok.” Dak li niktbu fid-djarju se jkun it-tafal li minnu nerġgħu nibnu storja dwar ħajjitna. Fl-entrata ta’ dan ix-xahar, Loranne tirrakkonta kif minn dak li sabet fid-djarji antiki tagħha, minn tifkiriet li baqgħu ċari avolja qatt ma niżżlithom imkien, u minn ritratti li sabet, għaqqdet performance dwar Birżebbuġa ta’ tfulitha. “Ħloqt performance dwar il-kittieb,” tgħid Loranne, “li skont jien, meta jivvjaġġa, jivvjaġġa kemm ġeografikament kif ukoll fiż-żmien.” Minn dan ix-xahar, se jibda f’dal-ġurnal id-djarju ta’ fatima a.m. “inħoss il-lingwa bħala xafra fis-saqaf ta’ ħalqi,” tikteb fatima, hi u tiżen bejn il-lingwa akkademika, il-lingwa ta’ ommha u l-lingwa tal-pjaċir. “hemm intersezzjoni li għad m’għandix kliem għaliha, imma qed nirreferi għal dik l-intersezzjoni bejn l-esperjenza, l-intellettwaliżmu, il-ħajja, il-ġisem, alla, il-ħaxi jew l-erotiċiżmu li mhuwiex lineari.”
Ġunju 2024

“Ma nistax nieħu nifs”, il-kliem fgat li baqa’ jtenni Eric Garner sakemm miet taħt idejn il-pulizija fi Staten Island NY, fl-2014, kien l-ispirazzjoni għall-moviment Black Lives Matter li malajr infirex madwar id-dinja u ġiegħel lil ħafna jħarsu lejn l-istorja kolonjali u razzjali li għadha ta’ konsegwenza fil-ħajja ta’ kuljum ta’ miljuni ta’ nies. L-istess karba baqgħet toħroġ minn fomm iktar vittmi tal-pulizija fl-Istati Uniti, inċidenti ta’ kuljum li jsiru emblematiċi ta’ inġustizzji sistemiċi. Bħal Garner kien hemm bosta oħrajn sakemm — waqt li f’ħafna pajjiżi kien hemm il-lockdown, u l-inġustizzji ħadu l-forma ġdida tagħhom bl-iżbilanċ ovvju bejn kif il-pandemija affettwat pajjiżi u klassijiet soċjali differenti — seħħ il-każ ta’ George Floyd li għal darb’oħra għaqqad flimkien l-inġustizzja storika ma’ dik kwotidjana u l-kliem “ma nistax nieħu nifs” sar proverbjali għal sens ta’ disprament usa’ dwar il-qagħda politika li dejjem issir iktar u iktar impossibbli b’mod li ma tistax timmaġina li tista’ qatt issir agħar; imbagħad issir agħar. “Ma nistax nibqa’ sejjer hekk,” jgħid Estragon f’En attendant Godot ta’ Samuel Beckett. U Vladimir jirrispondih: “Dak x’taħseb int.” Dan l-iskambju jservi ta’ epigrafu għall-esej “Kollox Iperpolitiku: Ġenealoġija tal-preżent” ta’ Anton Jäger li Karl Baldacchino qaleb għall-Malti u ppubblikajna ftit tax-xhur ilu. Jäger isemmi l-protesti li rriżultaw mill-qtil ta’ George Floyd — “eluf ta’ dimostrazzjonijiet, b’attendenza stmata sa 26 miljun fl-Istati Uniti” — u jgħid li “sens ta’ qtugħ ta’ nifs issa qed jinħass minn fuq s’isfel”. Fl-esej “Politika bla Nifs” Karl ukoll juża l-immaġini ta’ Godot. Jikkwota lil Geert Lovink, li jgħid li “l-istennija għal Brussell hija bħall-istennija għal Godot.” Forsi kien hemm żmien — f’dawk is-snin ta’ wara l-waqgħa tal-Ħajt ta’ Berlin għal bosta pajjiżi fl-Ewropa, jew f’Malta wara l-bidla tal-gvern fl-1987 — meta l-idea tas-sħubija fl-Ewropa kienet tinħass bħala opportunità għal nifs politiku ġdid. “Biss, għal Malta,” jgħid Karl, “Godot speċi ta’ tfaċċa.” Bħalma ndunaw ħafna, però, l-istituzzjonijiet u l-mekkaniżmi finanzjarji u leġiżlattivi tal-Ewropa jagħmlu l-qagħda iktar, mhux inqas, ikkumplikata u s-sens ta’ qtugħ ta’ nifs ikompli jikber. “Kif ser nieħdu nifs ġdid hija l-isfida ta’ żminijietna,” itemm l-esej tiegħu Karl, esej li jgħaqqad it-traduzzjoni tiegħu ta’ “Kollox Iperpolitiku” mat-traduzzjoni tiegħu wkoll li qed inniedu dax-xahar tal-ktieb Nifs: Kaos u Poeżija ta’ Franco “Bifo” Berardi. Nifs huwa ktieb dwar ir-ritmi kaotiċi tan-nifs li nieħdu, dwar is-sens ta’ soffokazzjoni li qed jiżdied kullimkien. “Jien inbati mill-ażma,” jgħid fil-bidu Berardi, “allura forsi ġejt affettwat minn sens ta’ solidarjetà ażmatika meta rajt il-filmat tal-qtil ta’ Eric Garner.” Fil-kapitlu minn Nifs li qed nibdew dax-xahar bih, l-ewwel referenza li jinvoka hija l-poeżija ta’ Friedrich Hölderlin u r-rabta bejn in-nifs u r-ritmu poetiku. “Ejja nsibu mod kif nevolvu ritmikament mal-kosmu,” jistedinna Berardi. “Ejja noħorġu minn das-seklu ta’ kejl, ejja noħorġu flimkien nieħdu n-nifs.”
Mejju 2024

Il-kitba tifred l-Istorja minn kulma ġie qabilha. Mingħajr il-kitba, kulma jħalli warajh il-bniedem irid jiġi skavat, maqlugħ mill-art u interpretat. Minn ftit għadam, minn ftit biċċiet fuħħar, mill-qxur tal-bebbux, l-arkeologi jridu jibnu stampa ta’ dinjiet sħaħ. Fis-sensiela “Bur Mgħeż”, Omar N’Shea mar ifittex sit Neolitiku minsi fil-barrieri tal-Imqabba, fil-fdalijiet fil-mużewijiet tal-arkeoloġija, u fil-memorja u s-sengħa tan-nies tal-barrieri. Mar ukoll fl-Arkivji Nazzjonali fejn hemm depożitat il-file bil-karti, il-kuntratti, il-permessi u l-korrispondenza kollha, mill-aħħar tas-seklu dsatax sa nofs is-seklu ta’ wara, li għandhom x’jaqsmu ma’ Bur Mgħeż. Iżda anki l-kitba ta’ mitt sena ilu taf tkun opaka daqs il-fdalijiet ta’ qxur u bebbux-buttuni minn eluf ta’ snin ilu. F’temp ta’ ftit għexieren ta’ snin, minn dakinhar li reġa’ ntradam is-sit, l-istorja ta’ Bur Mgħeż kważi ntesiet u l-evidenza tad-dokumenti tħajjarna nibnu dinjiet sħaħ minn ftit ittri u rapporti. L-intriċċi fid-dipartimenti tal-gvern ta’ ftit qabel l-Ewwel Gwerra jistgħu jidhru strambi għalina u misterjużi daqs ir-ritwali tad-dfin fiż-żmien Neolitiku. Il-motiv wara dak li ntqal diffiċli biex tinterpretah daqs ir-raġuni għaliex katavru ġie midfun b’mod u mhux b’ieħor. L-istorja dejjem iżżid, dejjem tordom fuqha nnifisha. Iktar ma jgħaddi ż-żmien, iktar ikun hemm saffi minn xiex tiskavaha. L-għadam ta’ Bur Mgħeż issa rridu niskavawh mhux biss mill-art iżda mill-interpretazzjonijiet tal-passat, mill-arkivji u l-mużewijiet b’aċċess diffiċli daqs l-għerien u d-dgħaben mirduma taħt ir-runway tal-ajruport, ikkontrollati mill-armata. “X’se nieħu miegħi fid-dar tal-eternità,” jistaqsi Omar fl-esej li jagħlaq din is-sensiela, “barra l-għadam li hemm ġo fija jżommni wieqaf, barra xedaq snien, dawk li għadhom minn tiegħi kif ukoll dawk taċ-ċeramika li invitawli ġo ħanek mimli bl-għadam ta’ ħaddieħor, pendent tal-bebbux tal-baħar li nġorr madwar għonqi, u misluta tad-deheb imgeżwra mal-widna tax-xellug?” Il-kitba hija dejjem għall-ġejjieni, jew ta’ ftit jiem, jew ta’ ftit xhur jew ta’ għexieren u mijiet ta’ snin. Bil-kitba tagħna qed nixhdu għall-preżent, biex nifhmu lilna nfusna u biex inħallu kliemna jinftiehem u jerġa’ jinftiehem minn dawk li għad jiġu warajna. Iżda x’verament qed inħallu warajna? Kemm se jkunu koerenti d-deskrizzjonijiet tagħna tal-mument għal min se jsibhom warajna? Matul din l-ewwel sena ta’ dal-ġurnal, ridna noħolqu, flimkien mal-kittieba tagħna, komunità fejn il-kliem mhux biss jingħad darba u jintelaq għall-irwiefen taż-żmien, iżda jsib eku u risposta fi kliem ieħor fil-ġurnal stess, fl-istorja letterarja tagħna u tad-dinja. Ridna nkunu konxji mhux biss minn dak il-kliem li se nħallu warajna, iżda wkoll minn kulma se nħallu midfun ġol-art innifisha. Iktar tard dax-xahar se nippubblikaw “ġenealoġija ta’ bankina”. fatima a.m. tħares bir-reqqa lejn bankina f’Buġibba bħala sit storiku; “il-bankina qatt ma tispiċċa fejn tistennieha li tispiċċa. ma’ kull kantuniera titbewwaq, tixpakka ċ-ċirkonferenza u b’xi mod issib estensjoni mibnija ta’ malajr. bejn storja ta’ tetris raffa, bejn logħba jenga li qatt ma ntrebħet. is-soluzzjoni moderna ferm dejjem immarkata b’linja ħafifa tal-metall, li tissepara l-istorja tal-art mill-futur tagħha, imma l-għaksa taf tintrewa sa ma toħroġ minn dan l-univers t’asfalt u tlaqqit. fejn tintefaħ u ddur jitpoġġew l-imwejjed u s-siġġijiet, imlaqqtin daqs il-bankina.” B’kull dettall li ssemmi fatima tista’ ssawwar f’moħħok b’mod iktar ċar id-dinja li dejjem qed tinbena u timtela bil-ħafna, id-dinja li tatna dik li Karl Baldacchino, fl-esej tiegħu li wkoll se nippubblikaw dax-xahar, isejjaħ “politika bla nifs”.
April 2024

Forsi hija reazzjoni matura li nammettu r-responsabbiltà għall-azzjonijiet tagħna, u li meta tiġrilna xi ħaġa ma nwaħħlux fil-passat, f’dak li għaddejna minnu, f’kif ġejna ttrattati. Iżda hija wkoll maturità u sinjal li qed nippruvaw insiru adulti li nkunu responsabbli mhux biss għall-azzjonijiet tagħna iżda għall-memorja u l-istorja tagħna. Meta nkunu Ħaġar Qim jew l-Imnajdra u nħarsu ’l barra lejn il-baħar naraw il-veduta evokattiva u romantika tal-gżira ta’ Filfla. Min jaf kemm ritratti jeżistu tagħha dil-veduta fil-mobile ta’ kull min ikun għaddej minn ħdejn il-Qrendi u f’daqqa waħda jilmaħ dik il-blata f’nofs ta’ baħar. Aħna mingħalina qed inħarsu lejn frott il-proċess ġeomorfoloġiku, proċess misterjuż ta’ miljuni ta’ snin, ir-riżultat ta’ bidliet li seħħew fuq skala ta’ ħin ġeoloġiku. Meta, fil-fatt, il-forma ta’ Filfla li naraw issawret bomba wara bomba. Kull bidla li saret f’dak is-silwett famuż kienet l-effett ta’ splużjoni, azzjoni li damet inqas minn sekonda, iżda rrepetuta jum wara l-ieħor għal għexieren ta’ snin. Hemm ħafna skali ta’ żmien. Iż-żmien ġeoloġiku. Iż-żmien tal-imperi. Iż-żmien tal-istorja ta’ pajjiżna f’dawk id-deċennji hekk kif kien ħiereġ mill-kolonjaliżmu. Jimmy Grima, bl-esej tiegħu “Il-Kwiet u l-Lejl”, jagħti bidu għas-sensiela l-ġdida “Splużjonijiet” dwar x’wassal għal dik it-trawma prinċipali fil-kuxjenza ta’ Malta l-ġdida li ilna ngħixu fiha minn Ottubru 2017. Huwa jmur ifittex l-istorja twila li wasslet għal kultura fejn hu possibbli li nisplodu l-porvli mhux biss fl-ajru b’ċelebrazzjoni, iżda anki mal-għetiebi tal-bibien b’vendikazzjoni u taħt il-karozzi tan-nies biex nagħlqulhom ħalqhom. Jimmy jgħid li f’xogħlu jipprova jaqbad iż-żmien, iżda “hemm ħafna ħofor u spazji mudlama fl-istorjografija Maltija. Qisna ma tantx sibna ċ-ċans inħarsu lura lejn kif inkitbet l-istorja tagħna u weħilna man-narrattiva orjentalista li kitbu fuqna l-barranin li kienu jaħkmuna. Jista’ jkun li maż-żminijiet, dak li nkiteb, bħal fi Ġrajjiet Malta, sar vanġelu u sar it-twemmin, it-tradizzjoni u l-identità Maltija. Finzjoni li ssir ir-realtà, fejn dak li nkiteb fil-kotba ta’ gwida għat-turisti fis-sittinijiet inbidel fit-twemmin nazzjonali tal-identità Maltija.” Anki l-istorja għandha l-istorja tagħha. Joe Gatt, bir-rakkont tiegħu “General Strike” joħodna lura għal avveniment ieħor li, għalkemm huwa punt ċar fl-istorja ta’ kif ħriġna mill-kolonjaliżmu, m’għandux l-istess rispettabbiltà li għandu, pereżempju, is-Sette Giugno. It-28 ta’ April tal-1958 għadu marbut wisq ma’ storja ta’ partit wieħed. Però, lanqas is-Sette Giugno ma kien minn dejjem rispettabbli għal kulħadd. Ma kienx hawn monument wieħed li jfakkru għal sebgħa u sittin sena minn meta seħħ, tnejn u għoxrin minnhom f’Malta indipendenti. Forsi għax, bħall-general strike tal-1958 li żvolġa fi speċi ta’ rewwixta orkestrata, għal snin sħaħ l-avveniment stajna nħarsu lejh biss mil-lenti partiġġjana. Qisna nistennew li ż-żmien inaddaf l-att mill-aspetti kkumplikati u inkonvenjenti tiegħu sakemm fil-memorja jibqa’ biss avveniment nadif ta’ eroiżmu pur, li fih ħadu sehem biss nies li sibnielhom posthom qalb il-ħafna qaddisin ta’ dawn il-gżejjer. La dak li nagħmlu, la dak li niftakru, u lanqas l-istorja li nirrakkuntaw dwarna nfusna, qatt mhuma għalkollox innoċenti.
Marzu 2024

John Maynard Keynes kien jgħid li meta jitkellem man-negozjanti u l-kapijiet tal-industrija, kienu jgħidulu li huma nies — irġiel — tad-dinja, nies prattiċi li m’għandhom la bżonn u lanqas ħin għat-teoriji, la tiegħu u lanqas ta’ ħadd. Keynes kien jirrispondihom li mhux talli għandhom bżonnha t-teorija, talli diġà kienu jużawha, imma jużaw teorija antikwata, u jużawha mingħajr ma jafu. Il-prominenza tal-filosofija fid-diskors medjatiku filli tikber, filli tmajna. F’mewġa minnhom, madwar erbgħin sena ilu, bdejna wkoll insejħulha “it-Teorija”, għall-inqas fl-Anglosfera u madwarha. Din il-kelma forsi daqsxejn tal-moda u daqsxejn vaga, iżda turi l-ħsieb u l-filosofija ħerġin mill-konfini tad-dipartimenti tagħhom u jibdew jitħalltu mad-dixxiplini l-oħrajn; l-arti viżiva, il-letteratura, l-arkitettura, u eventwalment kollox. Kliem u kunċetti jgħaddu mill-filosofija u mid-diskors akkademiku għad-diskors kulturali u politiku l-ħin kollu bi proċess kontinwu u kważi inviżibbli. Kliem li ssorprenda lin-nies meta beda jintuża sar il-vokabularju li l-ġenerazzjoni ta’ wara kibret bih. Li kieku niktbu bl-istess lingwa li biha nagħmlu l-parti l-kbira tal-qari tagħna, faċli nużaw dal-kelmiet mingħajr ma nirriflettu wisq fuqhom. Aħna m’għandniex dak il-lussu. Iżda għandna lussu ieħor minflok. It-traduzzjoni ssir privileġġ; għax qabel naqbdu nużaw terminu, qabel naqgħu għall-eżotiċiżmu meżmerizzanti tiegħu, irridu ningaġġaw sew mal-ħsieb warajh biex naqilbuh għall-Malti. L-isfida li toffri t-terminoloġija mhix neċessarjament l-ikbar waħda fit-traduzzjoni. Nafu li iktar ma l-kliem hu sempliċi u “primittiv”, iktar diffiċli ssib kliem ekwivalenti għalih f’lingwa oħra. Iżda dawn it-termini jġorru fihom storja twila u kuntesti diversi, li jagħtuna fuq xiex naħdmu waqt li nfittxulhom post mal-kliem l-ieħor li nużaw biex niffurmaw il-ħsieb tagħna. F’Ottubru li għadda kellna taħdita waqt il-Festival tal-Ktieb bl-isem “Kif tgħidha f’qalbek” fejn tkellimna dwar l-element ta’ traduzzjoni fil-kitba bil-Malti, l-aktar meta niktbu dwar suġġetti li aħna familjari ħafna magħhom b’lingwi oħrajn, speċjalment bl-Ingliż. Għalkemm is-suġġett huwa ħafna akbar mill-kliem individwali, parti kbira mill-konverżazzjoni daret mal-fatt li termini li sirna familjari ħafna magħhom f’lingwi oħrajn insibuha bi tqila biex inġibuhom fil-Malti. Dan il-ħsieb wassal għall-ħolqien tal-proġett “Il-Kliem fit-Teorija” — f’kollaborazzjoni ma’ diversi mill-kittieba tagħna, uħud minnhom speċjalizzati f’xi qasam akkademiku — fejn bdejna konverżazzjoni dwar għadd ta’ termini li diġà kellna nitqabdu magħhom fl-editjar tal-ġurnal. Din il-konverżazzjoni għadha, u se tibqa’, għaddejja u perjodikament se nippubblikaw entrati (dejjem) proviżorji għat-termini li qed niddiskutu. Iktar tard dax-xahar se nippubblikaw l-ewwel termini, u l-proġett se jitnieda f’avveniment waqt Kampus Kotba bil-parteċipazzjoni ta’ diversi kittieba li qegħdin jieħdu sehem f’dal-proġett. Il-konverżazzjoni bejn il-kittieba hija waħda mill-iktar aspetti produttivi fit-tiswir ta’ dal-ġurnal. Mingħajrha ma jistax ikun hemm kultura letterarja. Ħafna drabi meta niktbu nkunu magħluqin f’kamra waħidna, iżda l-kliem li nużaw qatt mhu tagħna biss.
Frar 2024

Kemm huma rilevanti l-ideat li nimpurtaw minn barra, minn kuntest ieħor, minn ilsien ieħor? Din kienet il-mistoqsija inizjali li tat spunt għal sensiela ta’ workshops li għamilna ma’ Librerija Geġwiġija bejn Settembru tas-sena l-oħra u l-bidu ta’ Frar. Il-kitbiet ta’ Monique Wittig kienu emblematiċi għalina f’dan ir-rigward. Il-prassi politika tagħha dejjem kienet letterarja u użat il-lingwa nnifisha, il-logħob bil-kliem u l-forom, biex tagħmel ix-xogħol tal-ħsieb tagħha. Illum il-kitba ta’ Wittig — kitba minn ilsien ieħor, minn kuntest ieħor, minn żmien ieħor — f’daqqa waħda tinħass kontemporanja sew. It-traduzzjoni kienet qisha ipoteżi inizjali; mod kif nimpurtaw l-ideat, imma mhux mingħajr ma naħsbu sew fuq x’qed nagħmlu: it-toqol li tingħata kull kelma fil-femminiżmu u t-teoriji tal-ġeneru jaf jintilef jew jirdoppja meta jaqsam fruntiera tal-lingwa. Ideat li kienu rilevanti Franza fis-sebgħinijiet mhux neċessarjament jagħmlu sens għalina llum. Ir-reżistenza fil-lingwa nnifisha — li rridu naqilbuha, naħdmuha — tista’ tkun mhux intopp imma għodda biex l-ideat, flok nibilgħuhom sħaħ, nimmetabolizzawhom. Il-workshops kienu għalhekk opportunità biex dan nagħmluh madwar il-mejda flimkien, bħal meta nieklu flimkien. Il-qari individwali bil-mod il-mod ċeda għall-qari kollettiv, u l-metodi li kull parteċipant juża biex jaħdem mat-test bil-kitba personali tiegħu stagħna bl-għajnuna u s-sehem tal-grupp kollu. Ir-riżultat mhuwiex uniformità ta’ idea b’leħen wieħed imma test b’ilħna li jitkellmu flimkien għalkemm mhux dejjem qed jgħidu l-istess ħaġa. Monique Wittig innifisha kienet involuta f’mument storiku ta’ trasferenza ta’ ideat bejn iż-żewġ naħat tal-Atlantiku, kemm meta qalbet għall-Franċiż ix-xogħol ta’ Marcuse, bil-parteċipazzjoni tiegħu stess, kif ukoll meta hi marret tgħix l-Amerka u kkollaborat ma’ Sande Zeig biex taqleb il-ktieb tagħhom Brouillon pour un dictionnaire des amantes għall-Ingliż. Minn dax-xahar se nagħtu bidu għal kullana ta’ traduzzjonijiet ta’ esejs dwar il-qagħda politika kontemporanja. L-ewwel wieħed se jkun l-esej “Kollox Iperpolitiku: Ġenealoġija tal-Preżent” ta’ Anton Jäger, maqlub għall-Malti minn Karl Baldacchino. F’dan l-esej Jäger jipprova jsib “qafas ġdid adegwat” biex nifhmu l-epoka ta’ wara l-2008 fil-Punent. Waħda mill-karatteristiċi ta’ din l-era hija l-mobbiltà tremenda ta’ ideat minn persuna għal oħra, minn grupp għal ieħor u minn pajjiż għal ieħor. Jäger irid isib mod kif għandu jinftiehem dan il-mument politiku ġdid, mingħajr ma jassumi li nistgħu nibqgħu nużaw l-istess kategoriji u l-istess vokabularju li dejjem użajna. “Mil-lum kollox reġa’ sar politiku, u b’mod ferventi.” Iżda lanqas il-kelma “politika” stess m’għandna nassumu li għadha tfisser l-istess ħaġa li kienet tfisser għoxrin sena ilu, jew is-seklu li għadda. “Minkejja l-passjonijiet bla fruntieri li qed jaħkmu u jittrasformaw xi wħud mill-aktar istituzzjonijiet b’saħħithom tagħna,” jgħid Jäger, “verament ftit huma n-nies involuti fit-tip ta’ kunflitti ta’ interessi organizzati li xi darba konna niddeskrivu, f’sens klassiku tas-seklu għoxrin, bħala ‘politika’”.
Jannar 2024

Jgħidu li l-ħin jeżisti biex ma jseħħx kollox f’daqqa. Bil-Malti għandna l-idea ta’ ħin u l-idea ta’ żmien bħala fenomeni distinti. Il-ħin qisu dak li jgħaddik minn mument għall-ieħor. Il-ħin tħossu għaddej. Iż-żmien, però, tinduna bih wara; tħares lura u tintebaħ li għaddew is-snin, li ġa ilek f’din id-dinja għoxrin, tletin, tmenin sena. Tħaffer fl-art u tintebaħ li ġa għaddew minn fuq id-dinja eluf ta’ snin, miljuni. F’“Manifest Kontra ż-Żmien”, Kris Polidano, f’dik in-nofs siegħa interminabbli ta’ vjaġġ b’tal-linja, tkejjel kull mument; kull minuta tagħfas fuqha bil-ħsejjes, l-irwejjaħ u l-memorji tagħha. L-eċċezzjoni trivjali ta’ ħsara fil-karozza ġġegħelha taqsam il-ħin tagħha fil-gelgul taż-żmien mal-folla għajjiena wara x-xogħol. L-opportunità li tiċċassa ’l barra mit-tieqa tagħtiha ċ-ċans li l-ħin tarah jissarraf fi żmien. “Lil ġismek għalxejn tipprova tgħidlu biex ma jikbirx; dak li jrid jagħmel. Il-ġenetika diġà qiegħda hemm f’postha, lesta biex tgħidlek li sormok ser jikbirlek u ser jieqaf jidħollok ġol-qalziet li għext fih għal sajf sħiħ; li r-riħa ta’ ġismek ser titlef dik l-aħħar qatra riħa newtrali — ħjiel tat-terra li jobżqu minn kull pora bis-saħħa t-tfal, u li nibqgħu nkarkru biha sa ma l-ewwel xagħra tiżbroffa minn taħt abtna.” Warren Bartolo, fl-entrata tad-djarju tiegħu “Il-mixja lura d-dar kienet twila sigarett wieħed”, jaqsam il-ħin tiegħu bejn sigħat waħdu mal-kotba u sigħat ma’ sħabu, ma’ rġiel li jiltaqa’ magħhom, u mal-bqija tal-belt. “Immur nipprotesta għall-Palestina ma’ S. Tibda Republique u tispiċċa Nation. Hemm min qiegħed bilwieqfa fuq it-tinda tal-bus stop itajjar duħħan bil-kuluri tal-bandiera tal-Palestina… Filgħaxija mmorru d-dar ta’ E u nieklu dumplings bil-ħaxix u bil-kimchi (li ma jogħġobnix), pommes noisettes u npejpu ftit. Imbagħad noqgħod nara lil B, E u S jilagħbu Fortnite (ippruvajt nilgħab ftit ukoll).” Susan Sontag kienet żiedet tgħid li l-ispazju jeżisti biex mhux kollox jiġri lilek. Il-ħin tħossu int, iżda qed jiġri lil kulħadd, anki lil dawk li bilkemm nafu xejn dwarhom. “Mhux li tant nixtieq nies f’kitbieti,” tikteb Loranne Vella fit-tielet entrata tad-djarju tagħha. “Jew aħjar, nixtieqhom — jekk ikunu hemm — jibqgħu anonimi, nixtieqhom imċajprin, bil-fattizzi mżellġin, it-tip li jħalluk fl-għama dwar x’hemm fil-fond ta’ qalbhom, jidher biċ-ċar li qed jaħsbu ħafna aktar milli qed juruk.” Hemm ukoll dawk is-saffi li huma eqdem minn kull ħjiel li ħalla warajh il-bniedem, kif jurina Omar N’Shea fir-raba’ parti ta’ Bur Mgħeż. Is-saffi ta’ sena fuq sena li jsiru d-dinja ta’ madwarna u, taħt saqajna, l-art li nimxu fuqha.
Diċembru 2023

“L-ikbar deċiżjonijiet politiċi li għandna bżonn nieħdu huma dwar l-ikel”, tgħid Noah Fabri f’“Insalata”. L-ewwel il-pappa. L-ikel illum “jissimbolizza wkoll l-inugwaljanza u l-inġustizzji tal-katini tal-provvista u l-kapitaliżmu globali, il-ħela u l-ġuħ”. Fil-performance li kien jisimha wkoll “Insalata”, u li ttellgħet bejn Awwissu u Ottubru 2023, Noah tkellmet dwar ir-relazzjoni bejn l-ikel u l-ġeneru. Tiftakar kif fl-iktar mumenti f’ħajjitha fejn kellha bżonn tikkomunika mal-familja tagħha, ma’ nannitha u ommha, kien bit-tisjir li dan sar bl-iktar mod intens. “L-għerf tan-nisa jirrikonoxxi li l-ikel huwa xi ħaġa ħajja li l-ħin kollu qed terġa’ ssir. L-ikel ma jemminx fit-tradizzjoni” u ma’ kull ikla li tissajjar, ir-riċetta u l-ikel jinbidlu. L-ikel huwa l-mod kif id-dinja ta’ madwarna tidħol fina, il-bidu tal-proċess metaboliku tagħna bħala individwi u bħala soċjetà. L-ikel tagħna mhux innoċenti; mnejn jiġi u kif jaslilna għandu effett fuq id-destin tal-pjaneta. Noah jinnota kif nanntu kienet issajjar mingħajr ma tiżen jew tkejjel — hemm għarfien li mhux maqbud mis-sistemi teknokratiċi li jikkwantifikaw u jikkomodifikaw kollox, għarfien li jista’ jgħaddi biss fl-intimità ta’ bejn persuna u oħra, l-intimità tal-kċina u tal-mejda. “Flaming Fag” ta’ Matteo Pullicino toħodna fl-intimità tal-friex, tas-sodda, fl-intimità ta’ bewsa. Fl-attentati — minkejja d-dinja — li ngħaddu xi ħaġa, xi forma ta’ ġmiel, wieħed lill-ieħor, permezz ta’ kliem, ta’ vrus, ta’ poeżija. Il-protagonisti tal-esej ta’ Omar N’Shea, “Joey Tilbes, it-Tabù Tinża’”, iserrħu fuq lingwa sħiħa li mhux dejjem fiha l-kliem. “L-ilbies, il-parrokki, it-tkaken, il-make-up kienu prostetika neċessarja, bħalma kienu t-teknoloġiji tal-ġisem li jipproduċu affetti u mutetti ta’ jdejn, xufftejn, għajnejn u mossi.” Jgħaddu għarfien lilhom infushom u liċ-ċirku żgħir ta’ sorellanza madwarhom anki jekk bilfors iridu jagħmlu dan għal udjenzi li huma daqqa ostili u daqqa nejjieka. “Għall-udjenza dan kollu kien farsa, ġesti trivjalizzati; stajt tkun mara biss għal dawk li huma bħalek. Il-kummiedja tal-ġeneru kienet parti mill-idea tal-konsum għall-gost.”
Novembru 2023

“Nitwieldu u nikbru. Inwelldu u nkomplu nikbru sa ma fl-aħħar nispiċċaw. M’hemmx mod ieħor.” Hekk tgħid Virginia lil oħtha Vera f’“Qamar Aħmar”, in-novella ta’ Simon Bartolo li qed nibdew biha dax-xahar. “Kollox jitmermer. Kollha se nispiċċaw.” Dan il-fataliżmu jibda ċiklu li jiżvolġi f’ritorn — u bħal dejjem, it-tfittxija għall-istorja tagħna hija neċessarjament tfittxija għal dak li fadal minn ta’ qabilna. Ħafna drabi din it-tfittxija toħodna fuq vjaġġ lura lejn il-post li nsejħulu d-dar. Id-dar tista’ tkun tal-ġebel, jew tista’ tkun dik id-dar iktar dejjiema taħt il-blat, mnejn darba kien ġie l-ġebel innifsu. Il-fdalijiet li nsibu jafu jkunu biss għadam, ġebel, kmamar vojta. Drabi oħrajn jifdal biss dokumenti fl-arkivji għax il-qabar innifsu ndifen maż-żmien. Fit-tielet parti ta’ “Bur Mgħeż”, Omar N’Shea jibda mill-metodi tal-arkeoloġija sakemm jgħaddi għall-mezzi li nużaw bħala bnedmin biex niftakru ’l qrabatna, kemm biex nibqgħu magħhom u kemm biex nerħulhom f’idejn iż-żmien, “il-proċessi soċjali, fiżiċi u ontoloġiċi li bihom il-ħajjin jittrasformaw il-ġisem bla ħajja fil-ġisem mejjet”. Il-metodu xjentifiku li tuża l-arkeoloġija moderna hija l-istratigrafija, tħaffir tat-trinek li jħalluna naraw is-saffi li jserrħu wieħed fuq l-ieħor taħt saqajna. Metodu ieħor tal-arkeoloġija huwa l-kelma, il-kitba, it-tfittix fl-arkivji fejn kull kelma għandha saff ieħor taħtha, fejn kull riċerkatur qed jibni fuq ta’ qablu; jitgħallem, jikkollabora, imeri, jimpika. Kris Polidano, fil-poeżija tagħha “-Na -I -Hom” tinħakem mill-memorji li għadhom qed ifittxu ma’ xiex jaqbdu, ma’ immaġni tan-namrar tal-ġenituri, mal-“kanzunetti tad-Depeche Mode/li saru tal-quddiesa fejn tmur il-mummy u ma tmurx in-nanna”. Il-memorji tal-kittieba, tal-familja u tar-raħal jidħlu f’xulxin. Id-dar, il-ġenituri, in-nanniet, fit-tliet xogħlijiet li għandna dax-xahar, mhumiex maqtugħin mill-komunità li jgħixu fiha. Meta ż-żagħżugħ, fin-novella ta’ Simon, jasal fir-raħal biex ifittex lil oħt nanntu, “il-pjan kien li jfittex iċ-ċimiterju biex isib id-dar”. Iċ-ċimiterju huwa r-raħal tal-imgħoddi li se jibqa’ tul iż-żmien, “it-tkomplija tal-imgħoddi fl-issa biex jimxi lejn id-dejjem li ma jafu ħadd”; l-oqbra bl-istejjer tagħhom, il-kannierja li tieħu ’l kulħadd. Id-dfin kollettiv, jgħidilna Omar, “spiss jingħad li jirrifletti l-identità ta’ kollettività fil-komunità, prassi komuni fil-preistorja tal-Mediterran”.
Ottubru 2023

Kemm hi tagħna l-art ta’ taħt saqajna? Trid tkun tagħna biex tiflaħna? Dak li hemm taħtha u dak li jikber minnha, f’liema sens għandu jkun tagħna? Fil-Ġenesi, Adam jieħu s-sjieda fuq il-ħolqien billi jagħti isem għal kollox. Fl-esej tagħha “Żerriegħa”, Davinia Hamilton tibda l-vjaġġ ta’ investigazzjoni fir-relazzjoni tagħha ma’ art twelidha bil-memorja tal-ismijiet tal-għasafar u tas-siġar. “Nipprova nitgħallimhom bil-Malti dawn l-ismijiet. Ħafna minnhom ma nafhomx, għax dan is-suġġett qatt ma kien jinteressani qabel. Infittixhom fuq l-internet u f’Kelmet il-Malti. Għandhom ismijiet sbieħ immens. Vjolin tax-Xitwa, Bufula tal-Qamar, Sponsun, Primavera, Sultan iċ-Ċawl, Sturnell, Gardell, Ekru. Siġra tal-Luq, Balluta, Siġra tad-Dorf, Fraxxnu, Żagħrun.” L-ismijiet mhumiex biss sjieda imma wkoll appartenenza. L-ismijiet huma r-rabta tagħna mad-dinja. Fihom l-istorja ta’ kif għexna magħhom u kif għexna bihom. Meta l-proċessi storiċi u ekonomiċi jnessuna l-ismijiet tal-fjuri u tas-siġar, inessuhomlna bħala parti minn proċess ta’ approprjazzjoni. Meta nindunaw li nsejna l-isem tagħhom nindunaw ukoll li m’għadhomx tagħna. L-art ittieħdet minn taħt saqajna. Kif tgħid Davinia, “hemm kliem f’bosta oqsma li jinteressawni li bil-Malti ma jeżistix — il-psikoanaliżi, it-teorija queer, it-teorija femminista, it-teatru, id-disinn, l-internet u l-industrija soċjali, fost l-oħrajn. Issir kważi impossibbli li naħseb fuqhom fil-lingwa nattiva tiegħi. Il-lingwa Ingliża ssir krozza. Dan huwa effett tal-kolonjaliżmu, li jagħmilha ta’ arbitru bejni u bejn id-dinja.” F’“Kontra Tagħna Għaliex Magħna”, Joe Gatt jikteb fuq l-istorja ta’ Malta wara l-gwerra u kemm kellu jgħaddi żmien qabel konna kapaċi nimmaġinaw pajjiż mingħajr ħakma barranija. U l-fdalijiet ta’ din it-taqbida tal-immaġinazzjoni għadhom hemm, fi lsienna, fl-imġiba tagħna u f’kif inħarsu lejna nfusna. L-aljenazzjoni kulturali hija riżultat ta’ aljenazzjoni materjali. Il-ħsieb li l-art ta’ taħt saqajna m’għandhiex tkun ta’ xi ħadd ieħor kważi kulħadd jaqbel miegħu. Imma tibqa’ l-mistoqsija ta’ x’se nagħmlu biha l-art meta ssir tagħna. Nistgħu naħsbu li l-ħelsien huwa d-dritt li nkunu aħna biss li nisfruttawha. Jew inkella, li l-ħelsien veru huwa li nsibu mod kif naħdmu flimkien mad-dinja, ingawdu l-frott tagħha, mingħajr ma nifnuha, mingħajr ma mmarrduha u nġibuha fix-xejn. U forsi nħallu lil ta’ madwarna, lin-natura, lill-annimali u ’s-siġar jgħidulna huma x’jisimhom.
Settembru 2023

Qabel l-arkeoloġija hemm il-ġeoloġija. Iż-żmien kif tkejlu l-ġebla kważi impossibbli għalina nimmaġinawh. Dawn il-gżejjer stess huma dak li fadal mill-ħajjiet ta’ miljuni ta’ kreaturi li mal-medda taż-żmien għexu f’dan il-baħar. Kif jgħid Omar N’Shea fl-ewwel esej minn serje dwar is-sit ta’ Bur Mgħeż, kellhom jgħaddu “miljuni fuq miljuni ta’ snin biex il-ħlejjaq tal-ilma kkonspiraw li jinżgħu ġisimhom u jintelqu mejtin fuq dawk ta’ qabilhom biex il-pressa tal-ilma baħar tagħġinhom f’ġebla sedimentarja.” L-oqbra Neolitiċi ta’ Bur Mgħeż intesew f’temp ta’ ftit għexieren ta’ snin wara li nstabu, u llum is-sit tfittxu u ma ssibux, ħlief fl-għajdut u l-memorji tan-nies u fi ftit noti ’l hawn u ’l hemm fl-arkivji. L-arkeoloġija hija ossessjonata bl-għadam u bl-oqbra għax fil-preistorja dak biss kien jifdal minnu l-bniedem. Għemilu seta’ biss ikun bini, u l-bini jiġġarraf. Konna nħallu warajna biss l-istorja ta’ ġisimna, ta’ reazzjonijiet kimiċi u mutazzjonijiet ġenetiċi. Jew għall-inqas hekk dejjem qaltilna d-dixxiplina tal-arkeoloġija, id-dixxiplina kolonjali per eċċellenza. Din twaqqfet b’tali mod li tgħidlek li l-għarfien tan-nies tal-post huwa sekondarju għall-aħħar. Għall-kuntrarju, fl-esej tiegħu, Omar — waqt li jmur ifittex il-propensità tal-bniedem fuq dawn il-gżejjer li jindifen fil-blat — jipprova juża mod ieħor kif jitkellem ma’ dawn il-bnedmin tal-qedem billi jitħaddet ma’ nies li bħalhom il-ġebla tal-franka “għexu magħha, kielu minnha, inksew biha lejl u nhar”. Ir-rivoluzzjoni teknoloġika tal-kitba biddlet kollox. Issa stajna nħallu warajna mhux biss l-istorja ta’ kif iż-żmien għamel ħerba minn ġisimna imma wkoll ta’ dak li ħsibna, ta’ dak li xxennaqna għalih. Il-kitba mhux stejjer biss tgħid; il-kitba malajr tibda thewden fuq iż-żmien u fuqha nnifisha. Minn dan ix-xahar se nibdew nippubblikaw entrati ta’ djarji minn diversi kittieba. “Għalfejn niktbu għal għada dak li ġara llum?” tistaqsi Loranne Vella fid-djarju tagħha. “X’qed inżommu ħaj verament? Għal min qed niktbu? Għalina stess bħala eżerċizzju ta’ kitba? Għalina stess bħala eżerċizzju ta’ qari dwarna stess? Jew għal min jiġi warajna li lanqas biss jafna?” Ir-ritwal tal-kitba fid-djarju, bħar-ritwal tad-dfin, huwa sforz biex ma nintesewx minkejja l-eluf ta’ snin li jiġu warajna. Meta nindifnu u nsiru ħaġa waħda mal-blat, l-istorja tagħna tkompli tiżvolġi fi żmien ġeoloġiku. Imma ż-żmien tal-kelma jgħaddi f’ħakka t’għajn għax hemm it-tama li biha nkunu nistgħu ninftiehmu minn dawk li xi darba għad forsi jiġu jfittxuna.
Awwissu 2023

Il-qilla tax-xemx ixxennaqna għall-wens tal-lejl. Is-sigħat twal tal-jum, it-toqol tal-ħars, il-parti fil-ħajja li ntgħażlet għalina, li tisirqilna ħajjitna ftit ftit, iġennuna għall-ħarba ġo dawk is-sigħat ta’ wara nżul ix-xemx, meta jibda dramm ieħor. Binhar mhux tagħna imma ta’ kull min jitfa’ ħarstu fuqna, ta’ kull rendikont li nagħtu, ta’ kull ritratt li jittiħdilna. Id-dawl għandu jedd fuqna, jaf xi jrid minna. Il-persunaġġi fl-istejjer ta’ Miriam Galea jitbattlu mid-dija qalila tax-xemx Maltija u jaħarbu ’l fuq lejn belt Ewropea fejn il-ġurnata mudlama kważi bħal-lejl, fejn “it-temp ikrah illum” u s-“sema donnu tbenġila”. U minkejja l-ħarba, kollha donnhom jistaqsu l-istess mistoqsija: “Fejn qed tistaħba x-xemx tisreġ, fejn mar id-dawl?” Il-lejl jgħattik minn ħaddieħor imma jikxfek miegħek innifsek. “Fid-dlam u fix-xita qliel kulħadd kien inġabar għall-kenn ta’ daru u jien kont waħda mill-ftit iterrqu t-toroq jiżolqu tal-belt, jirbumbjaw bl-eku ta’ passi għajjiena.” Id-dellijiet jagħtuk x’tifhem li fihom tista’ timraħ, fihom tista’ ssib solidarjetà erotika, alleanza, sorellanza. Omar N’Shea jikteb dwar il-lejl u l-ispazju erotiku li jinħoloq bejn id-dellijiet fl-esej “Bil-Moħbi fil-Beraħ” fejn joħodna lura ġenerazzjoni sħiħa għal realtà li bilkemm għadha teżisti, dinja li sfaxxat fil-ġentrifikazzjoni politika u elettronika. Dinja bl-użanzi u l-etikett tagħha, b’lingwaġġ li fih innifsu kien ukoll parti mis-satra. Dinja bil-ġeografija tagħha, bil-mapep tal-lejl li jistgħu jitqiegħdu fuq dawk ta’ binhar u jittrasformaw l-użu u s-sjieda ta’ post pubbliku, il-Ġnien tal-Gżira — li hu tiegħek għax hu ta’ kulħadd — minn lok imdawwal għat-teatrin tal-familja matul il-jum għal wieħed mudlam għall-“ħufar” matul il-lejl. Imma l-wens qatt mhu sħiħ, la ta’ billejl, la ta’ binhar, la tad-dellijiet u lanqas tal-irtokk li tuża Mona Lisa, il-protagonista tal-kitba ta’ Matthew Schembri.
Lulju 2023

Meta Platun ried ifaħħar lil Saffo, sejħilha l-Għaxar Muża. Id-disgħa li ġa kien hemm, biex jgħaddu lill-bnedmin l-għerf poetiku, artistiku u xjentifiku mill-qċaċet tal-muntanji fejn kienu jgħammru, kienu jsibu xi raġel Grieg u jfesfsulu f’widintu, biex imbagħad minnu jitkellmu l-allat. Anki jekk kliem Saffo xi darba tlissen b’leħen l-allat, illum jaslilna umli u tentattiv, kelma ’l hawn, kelma ’l hemm fuq bċejjeċ ta’ papiru li jdumu sekli sħaħ biex jitfaċċaw. It-traduzzjoni l-ġdida ta’ Warren Bartolo tal-frammenti ta’ Saffo, tgħidilna Loranne Vella, tidħol inkiss inkiss mat-test oriġinali. Biex iġibilna lil Saffo bil-Malti, it-traduttur jindiehes magħha, jgħix magħha, joħroġha miegħu, iħalliha ssir parti minn ħajtu ta’ kuljum. Ma jagħmilx vjolenza fuq il-poeżija imma jħallilna l-ispazji tal-istorja, ta’ fejn għebu l-biċċiet. Test ifframmentat nistgħu ninħallu fih daqskemm jinħall fina hu. L-istess tagħmel Rowena Grech bil-ħrejjef u l-mitoloġija, meta taqbad mit u tiddomestikah, tħallih jaħkimha imma wkoll taħkmu hi billi tiġġissem bih. Rowena tidħol fl-istorja billi tirrakkuntaha mill-ġdid, billi l-istorja tilbisha, tiffotografaha, iżżarmaha permezz tat-teknoloġiji kollha li għandha u ġġiegħel ’l-istorja tħares lejha nnifisha fil-mera tal-midja soċjali. F’“Medusa”, Rowena, bħalma tagħmel f’bosta mill-istejjer li tirrakkonta, tidħol fl-istorja, issib il-mara fiha u ġġibha fid-dinja tagħna. Ma tagħtiniex l-istorja tal-eroj, li jagħmel atti ta’ barra minn hawn, u jirbaħ, u jaħkem, u jistupra, u joqtol. Naqraw, minflok, l-isforz li l-protagonista tagħmel biex tieħu l-forma u ssir karattru sħiħ, li titlibbes biha nnifisha. Loranne tikkwota l-idea ta’ Ursula K. Le Guin li minbarra l-istejjer vjolenti li ilna nafu mill-mitoloġija, hemm tip ieħor ta’ storja li ftit ġiet miktuba. “Hemm stejjer bil-lanza, bit-taqtigħa sfrenata, imdemmija, dwar dak il-wieħed li fl-aħħar joħroġ rebbieħ. Imbagħad hemm l-istejjer bil-qoffa, li narawha timtela bil-mod il-mod, nedhew niflu kull frotta li titqiegħed fiha, nistagħġbu bil-ġmiel, bl-ilwien, bl-emozzjonijiet li jitqanqlu fina hekk kif narawha timtela sa ma tfur. Iżda kull fejn inħarsu, l-aktar li naraw huma l-istejjer bil-lanza, għax l-istejjer bil-qoffa ma tantx jagħmlu ħoss.” Forsi Platun għolla ’l Saffo għal-livell ta’ Muża għax ma riedx jara żewġ nisa jfesfsu f’widnejn xulxin. Wara kollox, bilfors kellu jkun hemm xi spjegazzjoni sopranaturali għall-fatt li Saffo kienet ħakmet l-immaġinazzjoni tal-qarrejja tagħha bi vrus dwar l-imħabba, il-ġmiel, il-biżgħat. Il-kwotidjan, id-domestiku, jaf joħloq theżżiża, bil-mod kwiet u persistenti tiegħu, daqs l-ikbar terremot.
Ġunju 2023

Il-kelma “imġissem” is-soltu nużawha biex infissru persuna b’saħħitha, xi ħadd li forsi qatta’ ħafna ħin f’xogħol manwali jew sigħat twal jerfa’ l-ħadid. Imma, kif jgħid Kurt Borg fl-esej “Ġilda”, il-mod kif neżistu huwa mod imġissem. Il-fatt li ngħixu bħala dal-ġisem jagħtina postna fid-dinja li ngħixu fiha. Dak li nħossu mid-dinja u dak li ngħidu lid-dinja jitniżżel fuq, u jinqara minn, ġisimna. Charlene Galea tieħu ’l ġisimha bħala l-ktieb ta’ ħajjitha u tagħti vuċi għal kull marka li ssib fuqu. Ix-xogħol tagħha “Ġismi Battikata” kellu l-ġenesi tiegħu f’serje ta’ workshops li għamlet Budapest bħala parti minn sensiela ta’ attivitajiet performattivi dwar il-ġisem, il-moviment u l-vuċi, li ilha tesplora dawn l-aħħar snin. Għaliha l-ġisem huwa kemm is-sors ta’ dak li tħoss u kemm ir-reċipjent ta’ dak li jagħtiha kulma tiltaqa’ miegħu f’ħajjitha. Il-ġisem ma tħossux biss minn ġewwa, imma tarah ukoll minn barra, fil-mera tal-imġiba lejha tan-nies. Għaliex għalkemm ngħixu f’ġisimna, ġisimna mhux tagħna biss. Qed jiġi kkunsmat minn ħaddieħor u ffurmat mill-mod kif jarawh, kif iriduh. Mill-mod kif jinħabb minn ħaddieħor u l-mod kif inhu għodda f’makkinarju ikbar minn kull ġisem individwali, makkinarju ekonomiku u politiku. Fuq il-ġisem tinkiteb l-istorja tagħna; ir-rendikont tal-ġisem huwa r-rendikont tal-ħajja tagħna. Charlene tieħu l-idea tal-kitba fuq il-ġisem ukoll b’mod dirett permezz tat-tpinġija. Kontra l-istorja li d-dinja u ż-żmien inaqqxu fuq ġisimha, hi tikteb fuq il-ġilda tagħha ittra lid-dinja biex tgħidilha xi ħaġa lura. In-nifs, il-vuċi, il-ħsieb, il-moviment, l-azzjoni huma kollha l-arti ta’ Charlene. Fil-leħen issib il-ftit garanzija li hemm xi ħaġa li tibda ġewwa u li tipprova tgħid l-istorja ta’ dal-ġisem minn taħt il-ġilda. Kif jikteb Kurt, “il-ġilda tgħattik filwaqt li tikxfek bħala kreatura vulnerabbli”. Għalih, il-waqgħa ta’ dal-ġisem vulnerabbli, faċilment immarkat, hija dik li tagħmilna bnedmin, dik li żżommna milli nkunu allat.
Mejju 2023

Jekk huwa minnu, bħalma jgħidu ħafna, li kull kitba hija forma ta’ traduzzjoni, il-kitba bil-Malti terġa’ hija traduzzjoni b’mod iktar ovvju minn dak li hu mifhum minn min jgħid hekk. F’dawn l-ewwel xogħlijiet li għandna fil-ġurnal tagħna din it-taqbida kienet ta’ spiss parti importanti mill-kitba u mill-proċess editorjali. Meta l-ewwel niddeċiedu li niktbu dwar suġġetti li aħna intiżi fihom imbagħad wara nagħżlu li niktbu dwarhom bil-Malti, insibu ruħna nipproċessaw ideat illi dejjem qrajniehom b’lingwa oħra, probabbilment bl-Ingliż, u li għalhekk bqajna naħsbuhom b’din il-lingwa. Meta niġu biex nartikolawhom bil-Malti nsibu ruħna nitqabdu bejn l-idea nnifisha u espressjoni preċiża u eleganti. Dan huwa l-każ mhux biss għal suġġetti akkademiċi iżda wkoll għal vjaġġi interni dwar min fil-fatt aħna. Romeo Roxman Gatt jiġi lura Malta u jibda jaħseb bil-Malti fuq l-istorja tal-ġeneru tiegħu, suġġett li kien dejjem jaħseb u jikteb dwaru bl-Ingliż. Sa dak iż-żmien, l-għażla li ma jużax il-lingwa materna kienet għalih mod kif ifittex kuntest li jħallih jartikola lilu nnifsu. L-isforz li juża l-Malti joħroġ l-aktar meta Romeo jipprova jitkellem dwaru nnifsu u dwar il-ħajja fid-dar mal-familja, u f’Malta b’mod ġenerali, bl-istess lingwa. Din tal-Malti mhix unika. Kull fejn missew l-imperi ġabu magħhom u ħallew warajhom frammenti u aljenazzjonijiet. F’La coscienza di Zeno, li ħareġ eżatt mitt sena ilu fl-ewwel snin tal-psikoanaliżi, il-protagonist jibda vjaġġ intern bit-Taljan, ilsien barrani kemm għal Zeno kif ukoll għall-awtur, Italo Svevo. Jistħi mid-“djalett” Triestin tiegħu u jgħid illi meta jitkellem bih, jispiċċa jgħid biss dak li għandu frażi lesta għalih, u jħalli barra dak kollu li għalih m’għandux vokabularju. Li nġibu ’l Svevo fil-Malti, imbagħad, ifisser li qegħdin inħaffru f’iktar minn saff wieħed tal-istorja tagħna. Ukoll, meta konna qed naħdmu ma’ Omar N’Shea fuq il-proġett tat-traduzzjoni tiegħu tal-Gilgamex fil-Malti, rajna kemm hu sforz kbir li nsibu aċċess dirett għall-idjoma u l-kultura Semitika mingħajr is-saff ta’ termini u interpretazzjoni Ingliżi. Li nieqfu naraw din id-dinja mil-lenti kolonjalista li dejjem għamlet tagħha l-istorja taċ-ċiviltà.