Forsi hija reazzjoni matura li nammettu r-responsabbiltà għall-azzjonijiet tagħna, u li meta tiġrilna xi ħaġa ma nwaħħlux fil-passat, f’dak li għaddejna minnu, f’kif ġejna ttrattati. Iżda hija wkoll maturità u sinjal li qed nippruvaw insiru adulti li nkunu responsabbli mhux biss għall-azzjonijiet tagħna iżda għall-memorja u l-istorja tagħna. Meta nkunu Ħaġar Qim jew l-Imnajdra u nħarsu ’l barra lejn il-baħar naraw il-veduta evokattiva u romantika tal-gżira ta’ Filfla. Min jaf kemm ritratti jeżistu tagħha dil-veduta fil-mobile ta’ kull min ikun għaddej minn ħdejn il-Qrendi u f’daqqa waħda jilmaħ dik il-blata f’nofs ta’ baħar. Aħna mingħalina qed inħarsu lejn frott il-proċess ġeomorfoloġiku, proċess misterjuż ta’ miljuni ta’ snin, ir-riżultat ta’ bidliet li seħħew fuq skala ta’ ħin ġeoloġiku. Meta, fil-fatt, il-forma ta’ Filfla li naraw issawret bomba wara bomba. Kull bidla li saret f’dak is-silwett famuż kienet l-effett ta’ splużjoni, azzjoni li damet inqas minn sekonda, iżda rrepetuta jum wara l-ieħor għal għexieren ta’ snin. Hemm ħafna skali ta’ żmien. Iż-żmien ġeoloġiku. Iż-żmien tal-imperi. Iż-żmien tal-istorja ta’ pajjiżna f’dawk id-deċennji hekk kif kien ħiereġ mill-kolonjaliżmu. Jimmy Grima, bl-esej tiegħu “Il-Kwiet u l-Lejl”, jagħti bidu għas-sensiela l-ġdida “Splużjonijiet” dwar x’wassal għal dik it-trawma prinċipali fil-kuxjenza ta’ Malta l-ġdida li ilna ngħixu fiha minn Ottubru 2017. Huwa jmur ifittex l-istorja twila li wasslet għal kultura fejn hu possibbli li nisplodu l-porvli mhux biss fl-ajru b’ċelebrazzjoni, iżda anki mal-għetiebi tal-bibien b’vendikazzjoni u taħt il-karozzi tan-nies biex nagħlqulhom ħalqhom. Jimmy jgħid li f’xogħlu jipprova jaqbad iż-żmien, iżda “hemm ħafna ħofor u spazji mudlama fl-istorjografija Maltija. Qisna ma tantx sibna ċ-ċans inħarsu lura lejn kif inkitbet l-istorja tagħna u weħilna man-narrattiva orjentalista li kitbu fuqna l-barranin li kienu jaħkmuna. Jista’ jkun li maż-żminijiet, dak li nkiteb, bħal fi Ġrajjiet Malta, sar vanġelu u sar it-twemmin, it-tradizzjoni u l-identità Maltija. Finzjoni li ssir ir-realtà, fejn dak li nkiteb fil-kotba ta’ gwida għat-turisti fis-sittinijiet inbidel fit-twemmin nazzjonali tal-identità Maltija.” Anki l-istorja għandha l-istorja tagħha. Joe Gatt, bir-rakkont tiegħu “General Strike” joħodna lura għal avveniment ieħor li, għalkemm huwa punt ċar fl-istorja ta’ kif ħriġna mill-kolonjaliżmu, m’għandux l-istess rispettabbiltà li għandu, pereżempju, is-Sette Giugno. It-28 ta’ April tal-1958 għadu marbut wisq ma’ storja ta’ partit wieħed. Però, lanqas is-Sette Giugno ma kien minn dejjem rispettabbli għal kulħadd. Ma kienx hawn monument wieħed li jfakkru għal sebgħa u sittin sena minn meta seħħ, tnejn u għoxrin minnhom f’Malta indipendenti. Forsi għax, bħall-general strike tal-1958 li żvolġa fi speċi ta’ rewwixta orkestrata, għal snin sħaħ l-avveniment stajna nħarsu lejh biss mil-lenti partiġġjana. Qisna nistennew li ż-żmien inaddaf l-att mill-aspetti kkumplikati u inkonvenjenti tiegħu sakemm fil-memorja jibqa’ biss avveniment nadif ta’ eroiżmu pur, li fih ħadu sehem biss nies li sibnielhom posthom qalb il-ħafna qaddisin ta’ dawn il-gżejjer. La dak li nagħmlu, la dak li niftakru, u lanqas l-istorja li nirrakkuntaw dwarna nfusna, qatt mhuma għalkollox innoċenti .