Settembru 2024

Ilu biss ftit eluf ta’ snin li l-lingwa għaddiet minn fommna għas-swaba’ ta’ jdejna, minn meta bdejna nnaqqxu fuq il-ġebel, inħarbxu bir-rix u nagħfsu fuq il-buttuni. Fl-esej tiegħu “Il-Magna tal-Qari”, Joe Gatt jitkellem dwar il-preżent bħala l-punt fl-istorja fejn inħossu li dal-fenomenu tal-lingwa, dal-fenomenu li impossibbli nimmaġinaw l-ispeċi tagħna mingħajru, se jittieħed minn idejna minn teknoloġija ġdida li għall-ewwel dehret li kienet biss użu ġdid tal-buttuni. Jaf ikun mument ta’ paniku “għalina li ninvestu parti sostanzjali tal-amor proprju tagħna fil-produzzjoni manwali tat-testi”. Joe jikkwota lil Vilém Flusser, li għalih meta l-magni jieħdu f’idejhom il-kitba, ikunu ħadu f’idejhom l-istorja, imbagħad ikunu jistgħu jiktbu l-istorja kif iridu huma, bil-mod ineżorabbli u għaġġiel tagħhom. Li fażi teknoloġika ġdida tal-kitba tqajjem l-inkwiet mhi xejn ġdid; fl-istess esej naraw kif anki l-introduzzjoni ta’ apparat li llum jidher purament pragmatiku — it-typewriter — kien qajjem eċitament kbir. Il-bidla teknoloġika fil-mod kif il-lingwa hija manifestata f’ħajjitna ma narawhiex biss fil-produzzjoni tal-lingwa. Forsi l-iktar aspett li għadna qed nippruvaw nifhmu u nlaħħqu miegħu huwa d-disseminazzjoni tagħha. Faċli nħossuna maqbudin f’xibka ta’ lingwa li qiegħda taqdi l-bżonnijiet ta’ forzi ikbar minna, forzi li bilkemm nistgħu narawhom, aħseb u ara nifhmuhom. Fit-tieni kapitlu ta’ Nifs: Kaos u Poeżija, li proprju jismu “Vuċi ħoss storbju” u ppubblikajnieh ftit jiem ilu, Franco “Bifo” Berardi jibni l-argument tiegħu billi jibda jiddistingwi bejn l-istorbju medjatiku li ngħixu fih u dak ir-ritmu poetiku, ir-ritmu tal-kożmos li dan l-istorbju qed itarraxxna minnu. Il-poter m’għadux jipprova jiddominana billi jġegħelna nbaxxu rasna għal vuċi waħda u koerenti li ċċaħħadna mill-multipliċità. “Issa, il-poter ifeġġ mix-xita ta’ vuċijiet li ma jinstemgħux,” jgħid Berardi fit-traduzzjoni ta’ Karl Baldacchino. “Il-poter m’għadux jikkonsisti f’li joqgħod jissamma’ bil-moħbi u jiċċensura. Għall-kuntrarju, jistimula l-espressjoni u jfassal regoli ta’ kontroll mill-elaborazzjoni statistika tad-data li toħroġ mill-istorbju tad-dinja. Il-ħoss soċjali jiġi mibdul fi storbju abjad, dak l-istorbju bi frekwenzi intensi uniformi, u dan l-istorbju jsir l-ordni soċjali.” Fit-teorija tal-kommunikazzjoni kif bdieha Claude Shannon, id-differenza bejn storbju u ħoss, bejn storbju u informazzjoni, hija li l-informazzjoni għandha probabbiltà baxxa li teżisti. Iktar ma hemm probabbiltà għolja li xi ħaġa tintqal, iktar ma hemm probabbiltà għolja li tintqal bil-mod kif qiegħda tintqal, iktar qiegħda toqrob lejn l-istorbju. Sakemm għad għandna l-mestjier tal-kitba f’idejna, tajjeb li nużaw il-letteratura biex insibu modi ġodda, modi inqas ordinarji, kif inpoġġu l-kliem.

Settembru 2024

Il-Magna tal-Qari

Joe Gatt

Għal żmien twil, il-magni se jkomplu jipproduċu testi banali. Għal żmien twil se jkunu tajbin biss biex jiktbu r-rapporti finanzjarji u d-deskrizzjonijiet tat-tqassim tal-kmamar tad-djar għall-bejgħ. Imbagħad bil-mod il-mod jibdew jipproduċu testi li kapaċi jsibu posthom fit-truf medjokri tal-finzjoni tal-ġeneru, u għad ikun hemm bosta qarrejja li jsibu żvog u forsi anki faraġ fil-proża mhux wisq impenjattiva tagħhom. Biż-żmien, jibdew jitfaċċaw l-opinjonijiet fuq il-websites tal-gazzetti, jgħidulna li fil-fatt dawn it-testi l-ġodda mhumiex ħżiena daqskemm taħseb eh, li fil-fatt dejjem qed isiru aħjar. Xorta waħda mhux se naqbdu u naċċettawhom hekk, f’daqqa waħda. Kultant ikun hemm pass ’il quddiem u tnejn lura. Forsi t-testi awtomatizzati jkunu moda għal xi żmien, imbagħad wara l-voga għall-awtomazzjoni letterarja, inkunu rridu nerġgħu lura għall-kitba maħduma bl-id; bħalma kien ġralna bin-Nescafé. L-esperimentazzjoni u l-innovazzjoni jkunu ppreġjati aktar minn qatt qabel għax jitqiesu kapaċitajiet unikament umani. Imma eventwalment anki dan se jitgħallmu l-magni. Xi darba se jitgħallmu jinterzjaw l-innovazzjoni mal-patrimonju, se jkunu jafu jużaw il-lingwa ta’ kuljum u l-idjoma letterarja u jikkuntrarjawhom biżżejjed biex jibnu xogħlijiet fil-lingwa li joħolqulna dinjiet ġodda fiex ngħammru, toroq ġodda fejn jimraħ moħħna, modi ġodda kif naqsmu qalbna u kif nippruvaw nikkunslawha. Jgħallmuna nixxennqu għal affarijiet li qatt u qatt ma jista’ jkollna għax ikunu xewqat ifformati fuq il-pjan metafiżiku tagħhom. Forsi dan kollu se jieħu ħafna żmien. Forsi se jieħu ħamsin sena, jew mitt sena, jew elf; imma xi darba żgur se jkollna magna, intelliġenza artifiċjali, li tkun kapaċi tikteb rumanzi u esejs u bijografiji u poeżiji u tagħmel traduzzjonijiet li jkollhom dik il-kwalità misterjuża li aħna nagħrfu bħala letteratura, u dan tagħmlu fuq livell li qatt ma nkunu rajna qabel.

April 2024

Persjani

Aaron Aquilina

Ħa niktibha hawnhekk forsi nikser iċ-ċirku vizzjuż. Fi kliem Keats, il-kapaċità negattiva hi li tkun “kapaċi toqgħod fl-inċertezzi, Misteri, dubji, bla ebda ġiri antipatku wara l-fatti u r-raġuni”. Dan kunċett antik, simili għat-trankwillità, jew ataraxia. Ix-Xettiku Sextus Empiricus u dawk kollha li ġew warajh jissuġġerixxu li din tiġi mill-bilanċ, mill-equipollence (jew għall-inqas hekk isostnu t-tradutturi li għandha tinqaleb il-kelma ἰσοσθένεια). Dan kollu jingħata ħafna iktar kulur u kumplessità minn Husserl bil-kunċett tal-epoché. Keats jgħid, allura, li l-aqwa karatteristika tal-kittieb — u skontu, l-aqwa eżempju ta’ dan huwa Shakespeare — hi l-kapaċità li jkunu jafu li ma jafux, u li jibqgħu f’din il-“ma nafx”, f’din il-boqqaġni, bla ebda attentat għall-għerf u t-teleoloġija. Kif għedt qabel: il-“jien” ta’ Keats la tifhem u lanqas tispjega. Forsi din il-kapaċità negattiva ta’ Keats taf tagħtini xi forma ta’ risposta għall-mistoqsija li dejjem insib ruħi nistaqsi: il-baħar ukoll ħabs? Il-fatt li Malta mdawra bl-ilma: ċella jew ħelsien? Għalkemm postijiet bħall-Awstralja jew ir-Renju Unit huma wkoll imdawrin bl-ibħra u l-oċeani, naħseb kollha kemm aħna nifhmu li post bħal Malta każ kemxejn speċjali. U kemm hi kbira Malta? Għax it-topografija tal-ġebel u l-baħar tifforma wkoll it-topografija kunċettwali-personali tagħna. Il-leġiżlazzjonijiet differenti li jaqsmu l-baħar ta’ madwarna — tal-baħar territorjali, taż-żona kontigwa, taż-żona esklużiva tas-sajd — kollha jqisuna b’kejl differenti. Fuq l-art dil-problema ma ssibx sodezza (niftakru ftit fil-ġuriżdizzjonijiet diversi u mħawdin tal-gvern, tal-knisja, tal-privat), u allura ovvja li nsibu ruħna nixtarru, bla qatt ċertezza, l-oriġini u l-identità tagħna, il-Maltiżmu tagħna mċaflas minn litanija ta’ karatteristiċi li huma fl-istess ħin riġidi daqs iż-żonqor u flessibbli daqs il-mewġ.

Lulju 2023

Il-Lanza, il-Labra, il-Qoffa, l-Azzarin

Loranne Vella

Minħabba l-istat frammentarju tal-poeżiji ta’ Saffo, ġieli kulma fadal minn vers huwa nofs kelma, u hemm opinjonijiet differenti dwar x’setgħet kienet il-kelma sħiħa; aħseb u ara dwar x’seta’ kien il-bqija tal-vers, jew il-bqija tal-poeżija nnifisha. Fin-noti ta’ wara, Bartolo jispjega l-għażliet tiegħu, u r-raġunijiet għalihom, ta’ kliem fejn ma kienx ċar jekk fuq il-papiru fejn instabet dik in-nofs kelma — mhux sħiħa minħabba qasma fil-papiru stess — hijiex kelma jew oħra. Jispjega wkoll id-diffikultajiet li ltaqa’ magħhom huwa u jipprova jqarreb il-ħsieb ta’ Saffo għall-mod kif kieku jingħad bil-Malti, bħal pereżempju f’każ fejn jintuża l-infinittiv tal-verb fil-futur, li bil-Malti m’għandniex kelma waħda għal dil-forma. Drabi oħrajn, id-diffikultà toħroġ mill-fatt li l-kelma, avolja sħiħa, mhux ċara biżżejjed biex tinqara sew u kien hemm papirologi li għamlu traskrizzjoni differenti tagħha. Fl-ewwel vers tal-ewwel poeżija hemm kelma li tista’ tkun jew “poikilothron” — tron ikkulurit — jew “poikilophron” — moħħ ikkulurit. Skont x’jagħżel it-traduttur se toħroġ tifsira li ssegwi l-interpretazzjoni tiegħu: “poikilothron”, li jagħżel Bartolo, toħloq il-vers “Afroditi dejjiema tat-tron intarsjat” u aħna u naqrawh nimmaġinaw l-injam lussuż ikkulurit li fuqu tpoġġi Afroditi. L-istess tifsira narawha fil-verżjoni Franċiża ta’ Renée Vivien tal-1903: “Toi dont le trône est d’arc-en-ciel, immortelle Aphrodita”. Iżda kieku għażel li jsegwi l-verżjoni l-oħra li tinsab fil-manuskritti, “poikilophron”, kif għamlu tradutturi oħrajn, bħal pereżempju Anne Carson fl-2002, il-vers jinbidel għal dan: “Deathless Aphrodite of the spangled mind”. Liema waħda kellha f’rasha Saffo? Sa ma titfaċċa biċċa papiru oħra mhux se jkollna risposta u għalhekk dawn iż-żewġ realtajiet ta’ Saffo huma possibbli jeżistu fl-istess ħin, fejn waħda ma tikkanċellax lill-oħra. Jeżistu t-tnejn mhux f’dinjiet paralleli jew alternattivi, jew fil-livell kwantistiku, iżda f’verżjonijiet u traduzzjonijiet li rriżultaw minn deċifrazzjoni u interpretazzjoni differenti tal-fdalijiet tal-papiri, fatt li jkompli jżid mal-faxxinu ta’ kif nesperjenzaw ix-xogħol ta’ Saffo.

Il-Kliem fit-Teorija