April 2025

F’liema sens qed naħsbu meta naħsbu f’ħaddieħor? Ir-raġuni u l-emozzjoni huma, sterjotipikament, żewġ kategoriji separati. Jekk qed naħsbu, mela qed nixtarru l-għerf li akkwistajna permezz tar-raġuni, permezz tax-xjenza, u qed nużaw moħħna. Meta nħossu, meta nħennu, jew jisgħobbina, qed nagħmlu xi ħaġa għalkollox separata u qed nużaw, b’xi mod misterjuż, qalbna. F’waħda mill-entrati l-ġodda tal-Kliem fit-Toerija, il-kittieba tagħna jippruvaw isibu traduzzjoni għall-frażi “take care”. Jikkunsidraw l-espressjoni “ħu ħsieb” u waqt li qed jagħmlu dan, jiskopru l-ħafna modi kif il-binarju raġuni/emozzjoni jiċċajpar bil-mod kif nużaw il-kliem relatat ma’ das-sentiment, sa ma l-ħsieb innifsu jasal biex forsi jkun forma ta’ dak li normalment insejħu emozzjoni. “Meta naħsbu f’xi ħadd huwa forma ta’ wens lejhom?” jistaqsi Omar N’Shea. “Nitwennes jien meta nkun naf li qiegħed fi ħsiebek? Isabbarni l-ħsieb li int qed taħseb fija?” F’entrata oħra, fejn seba’ kittieba jiddiskutu traduzzjoni sodisfaċenti għal “politics of care”, Kristina Borg tipprova tfittex it-tifsira tal-kliem fil-konsegwenzi tagħhom: “… li qed nipprova nagħmel, naħseb, hu li nfittex it-tifsira u l-valur tal-azzjoni u l-interazzjoni li tirriżulta meta teżisti l-vera ‘care’.” Dan minn dejjem kien l-iskop tal-Kliem fit-Teorija; li permezz tal-logħba tat-traduzzjoni nġiegħlu lilna nfusna naħsbu sew fuq dawk it-termini li nużaw biex naħsbu bihom u nqarrbuhom lejna, lejn ħajjitna. Permezz tal-ġenerożità tal-kliem, li naħsbu ma’ ħaddieħor huwa wkoll mod kif naħsbu f’ħaddieħor. Manuela Zammit, f’esej li se nippubblikaw iktar tard dax-xahar, tikteb dwar iż-żjarat tagħha lura lejn Malta, żjarat ta’ darbtejn, tliet darbiet fis-sena, żjarat mimlijin ambigwità lejn pajjiż li huwa profondament familjari, għalkemm dejjem jixbah inqas dak il-pajjiż li darba għexet fih. Żjarat li fihom tqatta’ ħafna ħin ma’ nies li mhux partikolarment tixtieq tqatta’ wisq ħin magħhom; iżda li fl-istess ħin tinkwieta li daqt se titlifhom. “Jiena u nersaq lejn il-bieb ta’ barra… tgħaddili minn moħħi li din vera jaf tkun l-aħħar darba, u li lilhom jaf qed jgħaddilhom l-istess ħsieb fl-istess ħin. Ippruvajt ngħidha jien — ‘Narak id-darba li jmiss’ — u vera nstemgħet falza, allura ma rġajtx għamiltha. Id-darba li jmiss forsi ma jkunux għadhom magħna u iktar kemm jgħaddi ż-żmien, iktar tikber din il-probabbilità.” Tibda taħseb li wasal iż-żmien li tuża t-teorija kollha li studjat biex tgħinha tifhem ħajjitha, lil Malta, lill-familja tagħha, li ssir l-oġġett teoretiku tagħha stess. “Ċaw Manuela, sabiħa,” jgħidulha qrabatha qabel tagħlaq il-bieb warajha. “Moħħok hemm.”

Mejju 2023

Qarn (silta)

Romeo Roxman Gatt

Idi fil-but, insaffar u nixxuttja l-ġebel — dawn kienu xi azzjonijiet oħra li kont ninnota li ma tantx kienu jinżlu sew meta “tifla” iġġib ruħha b’dal-mod. Jien, għall-kuntrarju, kbirt nagħmilhom. Kont insaffar qabel bdejt nitkellem; it-tort mhux tiegħi, żgur li le, iżda ta’ missieri. Allura ma fhimtx kif darba qisu gerger għax kont qed insaffar. La tifla u lanqas tifel mid-dehra ma kont ikkundizzjonat, għasfur l-ewwel u qabel kollox. Probabbli “bilateral gynandromorph” maqsum bl-eżatt min-nofs, naħa waħda tifel u l-oħra tifla. Ifhem, idi fil-but u nixxuttja l-ġebel aħjar milli noqros sorm ta’ xi tfajla bħalma rajt kemm-il darba quddiem il-McDonald’s tal-Belt. Subien għalihom u bniet għalihom, kif jista’ jkun? Reġgħu ħaduni lura fiż-żmien tal-preċett, hemm kienet l-ewwel darba li nnutajt dan il-fenomenu f’ħajti. Irġiel għalihom u nisa għalihom u jien ma kellix ħjiel fejn ħa npoġġi lili nnifsi. L-irġiel jibagħtuni fejn ommi jew in-nanna jew iz-zija, u jien imħawwad għax il-libsa tal-preċett kont inżajtha mal-ewwel ċans wara l-quddiesa, u minflokha lbist salopettes bil-bermuda, qisni baħri mingħajr tpinġija. Ovvjament kont għadni wisq żgħir. Rari ltqajt ma’ xi raġel li bellahni jew ispirani li nkun hu jew bħalu, speċjalment mill-karattru. Iċ-ċajt vojt qatt ma daħħaqni speċjalment meta kien ikun sessist, omofobiku jew razzist; iżda mid-dehra l-irġiel kienu kburin sew b’dil-ħila tagħhom. Probabbilment għalhekk dabbruni lejn ommi, in-nanna jew iz-zija. Jien, la meta kont żgħir u lanqas issa li kbirt ma affaxxinani daċ-ċajt, pjuttost sensittiv ħafna għalih u jimlieni b’rabja kbira. Iċ-ċajt m’għandux isir għad-detriment ta’ nies oħra u l-biċċa l-kbira taċ-ċajt li smajt kien kollu kemm hu hekk. Nassigurakom li nħobb nidħaq u wiċċi mhux dejjem serju. Ħasra li n-nisa Maltin tal-ġenerazzjoni tan-nanna u ta’ ommi kienu mħarrġin minn ċkunithom jitkellmu fuq id-dar u t-tindif, tfal, ikel u mard. Għax kieku kont inkun kuntent bilqiegħda ħdejhom. Ommi wkoll kienet tixba’ b’dad-diskors, miskina kellha raġun. U mid-dehra għadu jsir sal-lum dal-paroli. Nieħu gost meta tgħidli, “Imnalla kien l-inbid.” Niggustaha u tferraħni meta tgħidli hekk. Dejjem naqbeż għaliha minn meta kont żgħir, imma meta kbirt bdejt nagħmel dan b’mod iktar politiku. Missieri jieħu għalih għax jgħidli li qatt ma naqbeż għalih. Dan mhux il-każ. Jien u ommi niġġieldu l-iktar fuq il-Knisja. Dejjem ngħidilha li jien kontra l-istituzzjoni għaliex fidi għandi u nitlob u nemmen li hemm Alla — Alla Trans ovvjament. Tibqa’ tipprova tiddefendiha u ngħidilha, “kif jista’ jkun tiddefendi dawk li huma tant kontra nies bħalek u bħali?”

Lulju 2023

Il-Lanza, il-Labra, il-Qoffa, l-Azzarin

Loranne Vella

Minħabba l-istat frammentarju tal-poeżiji ta’ Saffo, ġieli kulma fadal minn vers huwa nofs kelma, u hemm opinjonijiet differenti dwar x’setgħet kienet il-kelma sħiħa; aħseb u ara dwar x’seta’ kien il-bqija tal-vers, jew il-bqija tal-poeżija nnifisha. Fin-noti ta’ wara, Bartolo jispjega l-għażliet tiegħu, u r-raġunijiet għalihom, ta’ kliem fejn ma kienx ċar jekk fuq il-papiru fejn instabet dik in-nofs kelma — mhux sħiħa minħabba qasma fil-papiru stess — hijiex kelma jew oħra. Jispjega wkoll id-diffikultajiet li ltaqa’ magħhom huwa u jipprova jqarreb il-ħsieb ta’ Saffo għall-mod kif kieku jingħad bil-Malti, bħal pereżempju f’każ fejn jintuża l-infinittiv tal-verb fil-futur, li bil-Malti m’għandniex kelma waħda għal dil-forma. Drabi oħrajn, id-diffikultà toħroġ mill-fatt li l-kelma, avolja sħiħa, mhux ċara biżżejjed biex tinqara sew u kien hemm papirologi li għamlu traskrizzjoni differenti tagħha. Fl-ewwel vers tal-ewwel poeżija hemm kelma li tista’ tkun jew “poikilothron” — tron ikkulurit — jew “poikilophron” — moħħ ikkulurit. Skont x’jagħżel it-traduttur se toħroġ tifsira li ssegwi l-interpretazzjoni tiegħu: “poikilothron”, li jagħżel Bartolo, toħloq il-vers “Afroditi dejjiema tat-tron intarsjat” u aħna u naqrawh nimmaġinaw l-injam lussuż ikkulurit li fuqu tpoġġi Afroditi. L-istess tifsira narawha fil-verżjoni Franċiża ta’ Renée Vivien tal-1903: “Toi dont le trône est d’arc-en-ciel, immortelle Aphrodita”. Iżda kieku għażel li jsegwi l-verżjoni l-oħra li tinsab fil-manuskritti, “poikilophron”, kif għamlu tradutturi oħrajn, bħal pereżempju Anne Carson fl-2002, il-vers jinbidel għal dan: “Deathless Aphrodite of the spangled mind”. Liema waħda kellha f’rasha Saffo? Sa ma titfaċċa biċċa papiru oħra mhux se jkollna risposta u għalhekk dawn iż-żewġ realtajiet ta’ Saffo huma possibbli jeżistu fl-istess ħin, fejn waħda ma tikkanċellax lill-oħra. Jeżistu t-tnejn mhux f’dinjiet paralleli jew alternattivi, jew fil-livell kwantistiku, iżda f’verżjonijiet u traduzzjonijiet li rriżultaw minn deċifrazzjoni u interpretazzjoni differenti tal-fdalijiet tal-papiri, fatt li jkompli jżid mal-faxxinu ta’ kif nesperjenzaw ix-xogħol ta’ Saffo.