Qabel l-arkeoloġija hemm il-ġeoloġija. Iż-żmien kif tkejlu l-ġebla kważi impossibbli għalina nimmaġinawh. Dawn il-gżejjer stess huma dak li fadal mill-ħajjiet ta’ miljuni ta’ kreaturi li mal-medda taż-żmien għexu f’dan il-baħar. Kif jgħid Omar N’Shea fl-ewwel esej minn serje dwar is-sit ta’ Bur Mgħeż, kellhom jgħaddu “miljuni fuq miljuni ta’ snin biex il-ħlejjaq tal-ilma kkonspiraw li jinżgħu ġisimhom u jintelqu mejtin fuq dawk ta’ qabilhom biex il-pressa tal-ilma baħar tagħġinhom f’ġebla sedimentarja.” L-oqbra Neolitiċi ta’ Bur Mgħeż intesew f’temp ta’ ftit għexieren ta’ snin wara li nstabu, u llum is-sit tfittxu u ma ssibux, ħlief fl-għajdut u l-memorji tan-nies u fi ftit noti ’l hawn u ’l hemm fl-arkivji. L-arkeoloġija hija ossessjonata bl-għadam u bl-oqbra għax fil-preistorja dak biss kien jifdal minnu l-bniedem. Għemilu seta’ biss ikun bini, u l-bini jiġġarraf. Konna nħallu warajna biss l-istorja ta’ ġisimna, ta’ reazzjonijiet kimiċi u mutazzjonijiet ġenetiċi. Jew għall-inqas hekk dejjem qaltilna d-dixxiplina tal-arkeoloġija, id-dixxiplina kolonjali per eċċellenza. Din twaqqfet b’tali mod li tgħidlek li l-għarfien tan-nies tal-post huwa sekondarju għall-aħħar. Għall-kuntrarju, fl-esej tiegħu, Omar — waqt li jmur ifittex il-propensità tal-bniedem fuq dawn il-gżejjer li jindifen fil-blat — jipprova juża mod ieħor kif jitkellem ma’ dawn il-bnedmin tal-qedem billi jitħaddet ma’ nies li bħalhom il-ġebla tal-franka “għexu magħha, kielu minnha, inksew biha lejl u nhar”. Ir-rivoluzzjoni teknoloġika tal-kitba biddlet kollox. Issa stajna nħallu warajna mhux biss l-istorja ta’ kif iż-żmien għamel ħerba minn ġisimna imma wkoll ta’ dak li ħsibna, ta’ dak li xxennaqna għalih. Il-kitba mhux stejjer biss tgħid; il-kitba malajr tibda thewden fuq iż-żmien u fuqha nnifisha. Minn dan ix-xahar se nibdew nippubblikaw entrati ta’ djarji minn diversi kittieba. “Għalfejn niktbu għal għada dak li ġara llum?” tistaqsi Loranne Vella fid-djarju tagħha. “X’qed inżommu ħaj verament? Għal min qed niktbu? Għalina stess bħala eżerċizzju ta’ kitba? Għalina stess bħala eżerċizzju ta’ qari dwarna stess? Jew għal min jiġi warajna li lanqas biss jafna?” Ir-ritwal tal-kitba fid-djarju, bħar-ritwal tad-dfin, huwa sforz biex ma nintesewx minkejja l-eluf ta’ snin li jiġu warajna. Meta nindifnu u nsiru ħaġa waħda mal-blat, l-istorja tagħna tkompli tiżvolġi fi żmien ġeoloġiku. Imma ż-żmien tal-kelma jgħaddi f’ħakka t’għajn għax hemm it-tama li biha nkunu nistgħu ninftiehmu minn dawk li xi darba għad forsi jiġu jfittxuna .