Settembru 2025

Ftit iktar minn sena ilu ppubblikajna l-ewwel parti ta’ “Es Sidr”, sensiela ta’ esejs li fihom Omar N’Shea jibda jgħaqqad l-istorja ta’ ommu u Otman permezz ta’ file mimli ittri miktubin bl-idejn mibgħuta mil-Libja, li ħallietlu ommu wara mewtha. Donnha kienet ħallithulu apposta biex isibu. Dan ix-xahar qegħdin nippubblikaw l-aħħar parti ta’ din is-sensiela, u nistgħu naraw kif fetħet l-istorja biex tkopri mhux biss ir-relazzjoni ta’ tnejn min-nies, iżda ta’ żewġ pajjiżi, u d-destin ta’ dawk li ġew hawn u ta’ dawk li marru hemm. Ta’ dawk li baqgħu u ta’ dawk li telqu. Fi sħabu Libjani, Omar jara kif setgħet żvolġiet ħajtu li kieku ommu kienet qrathom mod ieħor dawk l-ittri li ħallietlu. Kif ħajjitha, u ħajtu, kienu fil-fatt qari wieħed partikolari ta’ dawk l-ittri. U ħallithomlu biex ikun jista’ jagħmel qari ieħor minnhom. Xahrejn oħra se joħroġ Es Sidr bħala ktieb stampat, u b’hekk din l-istorja għal darba oħra se ssib ruħha bħala marki tal-linka fuq il-karta. Mill-bidu nett, dejjem għedna li għalina l-pubblikazzjoni online hija opportunità kbira sabiex nagħmlu x-xogħol tal-kittieba tagħna kemm jista’ jkun disponibbli u aċċessibbli għal kulħadd u l-ġurnal innifsu sostenibbli. Fl-istess ħin, dejjem emminna li l-ktieb stampat jagħti aċċessibbiltà ta’ tip differenti lil qarrejja oħrajn fuq skala oħra ta’ żmien. Ukoll, jagħmel lil Aphroconfuso, bħala proġett editorjali mhux għall-profitt u mmexxi mill-kittieba, sostenibbli fit-tul. Es Sidr huwa t-tielet ktieb ta’ Aphroconfuso u se jitnieda biss ftit jiem qabel Antoloġija 2, li huwa r-raba’ ktieb tagħna. Is-sena l-oħra, b’Antoloġija 1 wettaqna għall-ewwel darba l-vjaġġ sħiħ tal-kitba tagħna minn pubblikazzjoni online, għal pubblikazzjoni awdjo, għal pubblikazzjoni stampata. B’Qarn rajna idea li bdiet online u tkompliet fi ktieb. B’Es Sidr naraw xogħol li għandu ħajja fit-totalità tagħha fil-paġni tal-ġurnal online, u issa bħala ktieb stampat. L-ebda wieħed minn dawn il-vjaġġi ma huma kompleti; kull inkarnazzjoni ġdida tal-kitba dejjem hija bidu, qatt mhi tmiem. Il-kitba tibqa’ tgħix u tkanġi hekk kif jinbidel il-mezz; tibqa’ taħdem fuqna b’mod dejjem ftit differenti, tgħallimna ngħixu u tħarbtilna ħajjitna. Għax ħajjitna tiżvolġi mhux biss skont dak li hu miktub, iżda wkoll skont kif naqrawh.

Settembru 2025

Es Sidr #5

Omar N’Shea

Taġura

Meta naqra dawn l-ittri, inħoss bħal għadma ġdida tisponta fi griżmejja u żżommli n-nifs waqt li subgħajja ta’ jdejja jitremblu u jitgħaqqdu u xħin niġi biex inniżżilhom fuq it-tastiera u nikteb, jaqgħu fuq l-ittri ħżiena u nibda nħarbex kliem insensat. Ninħasad u ninfexx inwaħħal fil-laqx ġenetiku li tefagħli ġo fija Otman meta niftakar kemm jien stess, qabel qrajt dawn l-ittri, ħarist lejn niesi u stkerrahthom, kemm diġà minn età żgħira kien idejjaqni t-tmeċliq tal-ikel meta nkunu mal-mejda tal-kċina tan-nanniet, kemm kont nitqażżeż ħafna mill-ikel li kienu jieklu huma, kemm kont nitqalla’ — speċjalment meta kienu jiġu quddiem għajnejja l-imsaren mixħutin mal-art fuq il-paġni ta’ L-Orizzont mifruxin fuq il-madum tal-kċina meta n-nanniet kienu jħanxru l-fniek, iqaxxruhom u jnaddfuhom, kemm l-għajjat ta’ nannti kien iġegħelni nistħi kull darba li noħroġ u nimmaġina li l-ġirien kienu semgħu xi ġlieda mimlija dagħa u tgħajjir, kull darba li ziti kienet ittiha dagħdigħa kerha u tintefa’ tifqa’ rasha bid-daqqiet ta’ ponn, tigdem idha, issabbat mal-għamara u taqla’ l-ħwejjeġ tiegħi kollha minn ġol-kxaxen u tixħithom mal-art jekk nazzarda mmur noħroġ flokk jew qalziet ta’ taħt biex nilbsu wara li tkun twiet l-indaf. Kont nistkerrah lin-nanniet meta jeħlu mat-televixin jew mar-radju waqt it-tiġrijiet taż-żwiemel, jogħxew fuq Isard du Pont li n-nannu kellu ritratt kbir tiegħu mal-ħajt tal-garaxx, jew lil nannti meta kienet tgħajjat biex issikkitna għax ikun ġej il-bulettin tal-aħbarijiet, attenta li ma titlifx dettall wieħed biex imbagħad iċċempel lil oħtha Karmena u joqogħdu jzekzku fuq Brezhnev u Ceauşescu, Reagan u Thatcher, Solidarność u l-Falklands, il-Gwerra l-Bierda u l-Gvern Sandinista tan-Nikaragwa. Dan l-aħħar ħsiebi dar sew fuq kemm il-politika globali kienet parti mill-kwotidjanità tal-klassi tal-ħaddiema provinċjali fil-bidu tat-tmeninijiet u kemm id-diskorsi ta’ Mintoff kellhom rwol ċentrali fis-soċjalità li kellha ma’ oħta Karmena u ma’ sħabha Stella u l-Manti, kemm dawn in-nies bilkemm litterati kellhom il-kapaċità jqisu lilhom infushom bħala ċittadini ta’ dinja ħafna ikbar mir-raħal u l-gżejjer.

Ottubru 2023

Kontra Tagħna Għaliex Magħna

Joe Gatt

Meta wara sentejn f’idejn il-Franċiżi, fl-1800 l-ġżejjer Maltin sabu ruħhom taħt il-ħakma Ingliża, skont it-Trattat ta’ Amiens kellhom jerġgħu jgħaddu lura għand il-Kavallieri biex ikomplu jmexxuha huma bħala pajjiż “newtrali”. Il-qassisin, in-nutara, l-avukati u l-kummerċjanti Maltin tal-“Congresso”, li sa ftit qabel kienu qed imexxu l-insurrezzjoni kontra l-Franċiżi, beżgħu li dan kien ifisser li malajr jerġgħu jiġu taħthom għax l-Ordni kienet iddgħajfet sew u żgur ma kinitx tiflaħ għal Napuljun. Għalhekk, il-104 membri ta’ dan il-kungress kitbu “Dichiarazione dei Diritti degli Abitanti delle Isole di Malta e Gozo”. Ma kinitx dikjarazzjoni radikali bħal dik tal-Indipendenza ta’ Haiti ta’ sentejn wara, li abolixxiet l-iskjavitù, ċaħdet kull rabta mal-kolonjalisti Ewropej u ħalfet il-libertà jew il-mewt. Dik Maltija kienet dikjarazzjoni liberali bl-eku Illuminista ta’ dik tal-Indipendenza tal-Istati Uniti fl-1776 u tad-“Dikjarazzjoni tad-Drittijiet tal-Bniedem u ċ-Ċittadin” fi Franza, tlettax-il sena wara. F’disa’ punti, id-dikjarazzjoni elenkat speċi ta’ kuntratt. Iktar milli stqarrija ta’ drittijiet indirizzata lejn l-ispirtu etern tal-Bniedem, kien quid pro quo ċar u pragmatiku indirizzat lir-Re tar-Renju Unit tal-Gran Brittanja u l-Irlanda u d-dixxendenti tiegħu bħala sovrani fuq il-gżejjer “għal dejjem”. Dan in-nisel nobbli, min-naħa tiegħu, kellu jagħti lill-pajjiż kostituzzjoni li biha kunsill elett mill-“poplu” ikollu dritt jiġbor it-taxxi u jmexxi ’l-pajjiż. Ir-Re ma kellu jindaħal la fit-tmexxija interna tal-pajjiż u lanqas fil-ħajja reliġjuża tiegħu. In-nies — insomma, “gli uomini liberi” — kellhom id-dritt josservaw liema reliġjon riedu, igawdu l-proprjetà tagħhom u jkunu suġġetti biss għal-Liġi. U għar-Re, li kien il-protettur tar-reliġjon. U għall-Papa, li kellu jkun l-uniku referenza fejn jidħlu affarijiet spiritwali; hu u l-ġenerali tal-ordnijiet monastiċi. Intbagħtet lir-Re Ġorġ III, imma nafu biha għax baqgħu kopji tagħha Malta. Fl-arkivji impekkabbli tal-Gran Brittanja m’hemm ebda ħjiel tagħha. Jekk lir-Re waslitlu, ma nafux x’għamel biha. L-Ingliżi bdew imexxu l-gżejjer bħala dittatorjat militari. Fost l-uffiċjali Ingliżi, li ma taw kas la ta’ din id-dikjarazzjoni u lanqas ta’ appelli oħrajn għall-awtonomija, kien hemm l-ewwel Duka ta’ Wellington li jgħidu li qal: Kieku allura nistgħu nagħtu kostituzzjoni lil bastiment tal-gwerra!

Ottubru 2024

Biex Tara Kif Jgħixu l-Oħrajn

Ryan Falzon

Top of the World hu popolari ħafna fuq siti li jissuġġeruh bħala post fejn wieħed imur jimxi, jammira n-natura, il-veduta u l-istorja. Wieħed li jħobb jiġġerra fl-inħawi mal-lejl jista’ faċilment joħloq trinità ta’ żoni adatti għal skappaturi varji fil-viċin, irkejjen adatti għal namur f’karozzi pparkjati waħda wara l-oħra sakemm tiġi xi leħħa blu taħxi l-buzz kollu. Għandek l-inħawi tal-MCAST u l-Ġnien tal-Għarusa tal-Mosta, Top of the World fin-nofs, u ż-żona ta’ wara l-iSplash and Fun. Riċentament, il-ġnien tal-Mosta laqqat proġett ta’ riġenerazzjoni, minn dawk li sirna niddilettaw bihom, u ż-żona ġiet relegata għal dik bl-inqas privatezza fit-tali trinità. Id-dlam tal-parkeġġ ta’ biswit il-binja militari mdawra fi skola tal-arti u d-disinn, inbidel f’illuminazzjoni goffa daqs ground tal-football, u l-ġnien sar miżgħud dawl isfar atmosferiku, baxx mal-art, fejn ħafna saru jiġu għal xi date ħelwa, inkella jbewlu l-kelb mad-dawra tal-Victoria Lines, li jaqtgħu ħesrem max-xibka li ddawwar il-Fortizza tal-Mosta. Top of the World żgħir, jagħlaq għall-karozzi u forsi jipparkjaw erba’ karozzi kollox wara xulxin. Jekk tasal tard, jew fil-ħondoq tal-lejl, hawn jaf ma ssibx issorġi, u jkollok timmanuvra ddawwar ’il barra, bid-dawl jagħti għal ġol-vetturi wieqfa, jaqbad silwetti movimentati f’mumenti ta’ passjoni u ħġieġ. Jew jikxef tnejn ipejpu, jew jagħtu daharhom lil xulxin. Ħafna drabi tispiċċa ddawwar fi dlam ċappa, bl-amment, kontroll sħiħ tal-vettura b’intwizzjoni, għax bid-dawl mixgħul tħossok qisek is-searchlight tal-Ingliżi tgħarrex għal xi għadu ġej bil-vapur minn fuq l-orizzont. Allura titfi biex tkun edukat u ma tarax xeni privati, li taħt is-satra tad-dlam imperreċ fuq għolja qasma, jissarrfu f’xeni semipubbliċi.