Novembru 2025

Ħaġa ironika li l-isem “Boffa” llum il-ġurnata huwa assoċjat iktar mal-isptar, milli mal-politiku li għalih ġie msemmi. Pawlu Boffa kien wieħed minn dawk il-politiċi li, qabel l-era tal-politiku professjonali, kienu jsibu ruħhom involuti fit-tmexxija tal-pajjiż permezz tar-relazzjonijiet li joħolqu mal-pazjenti tagħhom, u minħabba l-kuxjenza soċjali mniggża minn din l-opportunità li jixhdu l-qagħda li fih kienet tgħix il-parti l-kbira tan-nies. Boffa kien magħruf għal kemm kien persuna ġentili; kif ġew l-affarijiet, forsi kien ġentili wisq għall-politika mqanqla tas-seklu għoxrin. L-isptar inbena fl-1919 biex jieħu ħsieb il-baħrin Ingliżi, imbagħad fis-sebgħinijiet reġa’ nfetaħ mid-Dipartiment tas-Saħħa, b’taqsimiet tal-onkoloġija, id-dermatoloġija u l-veneroloġija. Malajr ħa l-fama ta’ xi mkien li minnu ma toħroġx ħaj. Fl-esej tagħha “Minn Ħarstek Twila Sa Boffa”, Claudia Gauci tgħarraf lil missierha li se joħduh l-Isptar Boffa. “Mela spiċċajt jien!” hija r-risposta skjetta tiegħu. L-Isptar Boffa, tikteb Claudia, “għandu dak il-velu sewdieni ta’ diqa u malinkonija mdawwar ma’ ismu.” L-assoċjazzjoni iktar riċenti ma’ dawk is-snin bizzarri tal-Covid ma għamlu xejn biex itaffulu din l-awra. “Boffa” huwa wieħed minn dawk il-postijiet f’Malta li akkwistaw toqol immens, toqol li hu identifikat direttament ma’ fażijiet, jew sitwazzjonijiet, partikolari ta’ ħajjitna. F’“Ġilda”, li ppubblikajna f’Ġunju tal-2023, Kurt Borg isemmi l-Ingieret. “Fil-kruha tagħha togħġobni dik il-kelma. Ma ridux jibqgħu jsejħulu hekk dak il-post, għax dik il-kelma saret meqjusa qisha derogatorja… Dal-kliem — ħaduh l-Ingieret, tellgħuh Frankuni — sar mimli stigma maż-żmien, imma fih innifsu dal-kliem għandu konnotazzjonijiet storiċi…” It-traġitt bejn il-post, il-kunċett u l-kelma huwa wieħed faċli, għalkemm mhux dejjem prevedibbli. Daqqiet il-kelma ttaffi mit-toqol tal-kunċett. Claudia tikteb li l-kelma “Boffa” kienet saret ewfemiżmu għall-kanċer innifsu, “ewfemiżmu mlissen kemm kemm jinstema’ u warajh spiss jaqa’ skiet waħxi u l-ħars ikun vag għax l-implikazzjoni hija spjetata u tbeżża’.” Kultant il-kelma taħdem bħala diżfemiżmu, tagħmel is-sitwazzjoni agħar, bħalma “Frankuni” hija parti mill-istigma kkumplikata li għadha mkebba mal-mard mentali. It-toqol tal-post jaf ikun parti mit-toqol tal-mard. “Ħadt pjaċir meta l-istejġ tal-linja f’Ħal Farruġ semmewh hekk,” jgħid Kurt dwar l-Ingieret, “għax hekk kien isejjaħlu l-bużnannu.” L-isem jaf ukoll jinstema’ inqas tqil meta l-ħasda tkun għaddiet u li jibqgħalna huwa l-faraġ taż-żmien.

Settembru 2024

Il-Magna tal-Qari

Joe Gatt

Għal żmien twil, il-magni se jkomplu jipproduċu testi banali. Għal żmien twil se jkunu tajbin biss biex jiktbu r-rapporti finanzjarji u d-deskrizzjonijiet tat-tqassim tal-kmamar tad-djar għall-bejgħ. Imbagħad bil-mod il-mod jibdew jipproduċu testi li kapaċi jsibu posthom fit-truf medjokri tal-finzjoni tal-ġeneru, u għad ikun hemm bosta qarrejja li jsibu żvog u forsi anki faraġ fil-proża mhux wisq impenjattiva tagħhom. Biż-żmien, jibdew jitfaċċaw l-opinjonijiet fuq il-websites tal-gazzetti, jgħidulna li fil-fatt dawn it-testi l-ġodda mhumiex ħżiena daqskemm taħseb eh, li fil-fatt dejjem qed isiru aħjar. Xorta waħda mhux se naqbdu u naċċettawhom hekk, f’daqqa waħda. Kultant ikun hemm pass ’il quddiem u tnejn lura. Forsi t-testi awtomatizzati jkunu moda għal xi żmien, imbagħad wara l-voga għall-awtomazzjoni letterarja, inkunu rridu nerġgħu lura għall-kitba maħduma bl-id; bħalma kien ġralna bin-Nescafé. L-esperimentazzjoni u l-innovazzjoni jkunu ppreġjati aktar minn qatt qabel għax jitqiesu kapaċitajiet unikament umani. Imma eventwalment anki dan se jitgħallmu l-magni. Xi darba se jitgħallmu jinterzjaw l-innovazzjoni mal-patrimonju, se jkunu jafu jużaw il-lingwa ta’ kuljum u l-idjoma letterarja u jikkuntrarjawhom biżżejjed biex jibnu xogħlijiet fil-lingwa li joħolqulna dinjiet ġodda fiex ngħammru, toroq ġodda fejn jimraħ moħħna, modi ġodda kif naqsmu qalbna u kif nippruvaw nikkunslawha. Jgħallmuna nixxennqu għal affarijiet li qatt u qatt ma jista’ jkollna għax ikunu xewqat ifformati fuq il-pjan metafiżiku tagħhom. Forsi dan kollu se jieħu ħafna żmien. Forsi se jieħu ħamsin sena, jew mitt sena, jew elf; imma xi darba żgur se jkollna magna, intelliġenza artifiċjali, li tkun kapaċi tikteb rumanzi u esejs u bijografiji u poeżiji u tagħmel traduzzjonijiet li jkollhom dik il-kwalità misterjuża li aħna nagħrfu bħala letteratura, u dan tagħmlu fuq livell li qatt ma nkunu rajna qabel.

Ottubru 2024

Biex Tara Kif Jgħixu l-Oħrajn

Ryan Falzon

Top of the World hu popolari ħafna fuq siti li jissuġġeruh bħala post fejn wieħed imur jimxi, jammira n-natura, il-veduta u l-istorja. Wieħed li jħobb jiġġerra fl-inħawi mal-lejl jista’ faċilment joħloq trinità ta’ żoni adatti għal skappaturi varji fil-viċin, irkejjen adatti għal namur f’karozzi pparkjati waħda wara l-oħra sakemm tiġi xi leħħa blu taħxi l-buzz kollu. Għandek l-inħawi tal-MCAST u l-Ġnien tal-Għarusa tal-Mosta, Top of the World fin-nofs, u ż-żona ta’ wara l-iSplash and Fun. Riċentament, il-ġnien tal-Mosta laqqat proġett ta’ riġenerazzjoni, minn dawk li sirna niddilettaw bihom, u ż-żona ġiet relegata għal dik bl-inqas privatezza fit-tali trinità. Id-dlam tal-parkeġġ ta’ biswit il-binja militari mdawra fi skola tal-arti u d-disinn, inbidel f’illuminazzjoni goffa daqs ground tal-football, u l-ġnien sar miżgħud dawl isfar atmosferiku, baxx mal-art, fejn ħafna saru jiġu għal xi date ħelwa, inkella jbewlu l-kelb mad-dawra tal-Victoria Lines, li jaqtgħu ħesrem max-xibka li ddawwar il-Fortizza tal-Mosta. Top of the World żgħir, jagħlaq għall-karozzi u forsi jipparkjaw erba’ karozzi kollox wara xulxin. Jekk tasal tard, jew fil-ħondoq tal-lejl, hawn jaf ma ssibx issorġi, u jkollok timmanuvra ddawwar ’il barra, bid-dawl jagħti għal ġol-vetturi wieqfa, jaqbad silwetti movimentati f’mumenti ta’ passjoni u ħġieġ. Jew jikxef tnejn ipejpu, jew jagħtu daharhom lil xulxin. Ħafna drabi tispiċċa ddawwar fi dlam ċappa, bl-amment, kontroll sħiħ tal-vettura b’intwizzjoni, għax bid-dawl mixgħul tħossok qisek is-searchlight tal-Ingliżi tgħarrex għal xi għadu ġej bil-vapur minn fuq l-orizzont. Allura titfi biex tkun edukat u ma tarax xeni privati, li taħt is-satra tad-dlam imperreċ fuq għolja qasma, jissarrfu f’xeni semipubbliċi.

Ġunju 2025

Inkejja #1

Ryan Falzon

Ħruġ mingħajr ħruġ

F’riklam tal-Kinnie mill-aħħar tas-sebgħinijiet, naraw familja tagħmel piknik, bil-bieba ta’ wara ta’ vann estate mgħollija, il-missier u l-bint bilqiegħda fil-vettura, mejda quddiemhom, u omm u tifel imdawrin magħha. Qishom qegħdin id-dar, fil-bitħa jew fil-veranda, nofs ġewwa nofs barra, fi spazju intermedjarju. Jista’ jkun li dan ir-riklam hu bbażat fuq ritratti meħuda nhar San Girgor, li juru xena simili ta’ nanna mġissma sorġuta fuq wara ta’ vann, tibla’ u tqassam l-ikel minn bixkilla maġenbha. L-estetika tas-salott ta’ dar Maltija mill-aħħar kwart tas-seklu għoxrin spiss ġiet applikata għall-vetturi. Vannijiet Marina sofor, skartar tal-British Telecom, impurtati u mmodifikati bil-ħġieġ wara, imżejnin b’purtieri ffjuriti mfasslin mid-drapp li baqa’ meta saru dawk ġodda fis-salott li jintuża darba biss, fejn is-sufanijiet għadhom mgħottija bil-plastik, bħas-seats tal-Mercedes tal-ġwienaħ li għadha ġewża, li toħroġ biss sagħtejn tlieta kull nhar ta’ Ħadd waranofsinhar jekk ma tkunx xita jew riħ. Id-dashboard imżejjen tavolina, b’arranġament tal-fjuri tal-plastik, xinxilli, frilli tal-purtieri, jew bizzilla mad-dawra tal-windscreen, kalamita ta’ Kristu fuq spallejn San Kristofru jew ta’ Santa Rita, imwaħħlin mal-metall inkella inkullati. Il-moda fid-disgħinijiet kienet li, bħalma l-poġġaman u l-kċina tad-dar kellhom ikunu tal-kawba mastizz, kien hemm l-użanza li l-burduri tal-komponenti tad-dashboard ukoll kienu jinksew bi sticker ta’ njam finta. Dak iż-żmien kienu moda wkoll in-neons ikkuluriti minn taħt id-dashboards u s-seats. Bejn l-illużjoni ta’ materjal organiku u l-kulur fluworexxenti jinbeżaq minn xquq mudlama, din il-kakofonija kienet il-kitsch pereċċellenza. Mhux ta’ b’xejn fl-imgħoddi, bħalma kienu jitbierku d-djar darba fis-sena, kienu jitbierku l-karozzi meta sid devot kien idaħħal vettura ġdida.

Novembru 2025

Għalhekk Qed Nivvjaġġa bil-Mod #2

Kristina Borg

5310

Qegħdin tard, suppost salpajna fl-erbgħa neqsin kwart, imma fl-erbgħa għadhom qed jgħajtulna biex nibdew nimbarkaw. L-organizzazzjoni tat-terminal malajr tispiċċa fix-xejn meta nitilgħu abbord il-vapur mill-istess post flimkien mal-karozzi. Il-lift bl-ittra ‘E’ — li skont ma jgħid il-boarding pass suppost nieħu biex nitla’ fuq mill-garaxx — bil-ħsara, u nimxi ftit ieħor ’il ġewwa biex nieħu l-lift ‘D’. Nirrifjuta li nitla’ t-taraġ u jinġema’ kju twil b’min jonfoħ u min jiffrustra ruħu. It-terminal kalm u trankwill ma tantx serva ta’ preludju veritier, imma nżomm ftit tal-paċenzja għax din id-darba naf x’għandi nfittex — il-5310. Kabina numru ħamest elef, tliet mija u għaxra, fuq gverta numru ħamsa. Il-kabini għadhom mhux lesti, il-cleaners nisa għadhom qed inaddfu, bramel u moppijiet kullimkien, b’sinjali li jimblukkaw kuritur ’l hemm u kuritur ’l hawn. Tinġema’ folla, ħadd ma jaf fejn jaqbad imur, u l-housekeeper tarma tgħajjat. Għal kull mistoqsija, tgħajjat iktar għax qed intellfuha. Għal mument napprezza u nifhem għala l-GNV minn Palermo għal Genova ġegħluna nevakwaw il-kabina sagħtejn qabel ma ankrajna. Il-kjass u l-paniku li spiċċajna bih dakinhar, hawn qed nibdew bih. Nistgħu noqogħdu biss fiż-żoni komuni, u wieħed mill-uniċi żewġ liftijiet li hawn abbord fuq il-vapur ma jaħdimx. Kulħadd igerger u jiffrustra ruħu iktar, bħallikieku m’hawnx diġà biżżejjed. Ma tantx għandi għażla, insib sufan fil-ġenb u nitqanna’ bil-bagalja u l-basktijiet kollha maġenbi. Aktar kemm għandi seba’ mitt sena biex neħles minnhom fil-kabina! Nixtieq indur u nagħqad b’idi ħafifa, nixtieq noħroġ fuq barra biex insegwi t-tluq u nsellem il-wesgħat ħodor u l-fanal tal-park ta’ Hoe li jsawru l-port ta’ Plymouth. Minflok, nipprova nħares ’il barra minn tieqa mtappna bil-melħ, bix-xemx iddejjaqni tisreġ u b’balla basktijiet tal-plastik tal-passiġġieri l-oħra madwari.