Ġunju 2025

Li gżirietna huma żgħar wisq għall-ambizzjoni tagħna ilna nafuh. Il-fantasija li nkabbru d-daqs ta’ artna billi nżidu magħha xi forma ta’ simenta kbira, bħal Manoel Island artifiċjali li tkun tiflaħ is-sulari vertiġinużi ta’ frugħatna, s’issa għadha ma twettqitx. Il-ftit riklamazzjoni li saret ħolqot l-art fantażma tal-Freeport, li la hi ġewwa u lanqas barra. Iżda ilna li bdejna noħolqu għalina saff ta’ spazju mobbli, ftit piedi kwadri kull familja, minn qabel ma l-art ta’ taħtu kienet saret verament tagħna. Minn dax-xahar, Ryan Falzon jibda jħares lejn dan il-post enormi li tokkupa l-karozza fl-immaġinarju Malti. Fi “Ħruġ mingħajr ħruġ”, esej nostalġiku fuq il-vetturi privati u r-relazzjoni mal-ispazju pubbliku f’Malta, u l-ewwel parti mis-sensiela ġdida Inkejja, Ryan jgħid li “meta l-klassi tal-ħaddiema … saret taffordja toħroġ karozza ġdida … li biha bdiet tmur u tiġi mix-xogħol fil-kumdità u l-privatezza … dan seta’ jitqies bħala pass ’il quddiem, akkwist ta’ flessibbiltà lil hinn mix-xkiel li wieħed kien ikollu jbakkar biex jilħaq il-vann ipprovdut mill-post tax-xogħol.” Iżda l-karozza, għalina, qatt ma kienet sempliċiment mezz kif naqsmu d-distanzi trivjali ta’ bejn raħal u ieħor. Il-karozza kienet territorju ġdid, personali, appartament u uffiċċju fuq erba’ roti, palk għall-personalità tagħna. Għalkemm issa drajna f’iktar lussu milli kellna fiż-żmien meta l-Escort, ftit mgħolli minn wara, kien jirrenja fit-toroq tagħna, ix-xenqa għall-ispazju żdiedet mhux naqset (anki għax in-numru ta’ karozzi fit-toroq dejjem kompla jiżdied). L-ewwel ċavetta li nieħdu meta nagħlqu t-tmintax hija tal-karozza. “Wieħed jiekol, jara film, ipejjep u jnik fil-privatezza tal-irkejjen mudlama… il-karozza toffri sens ta’ indipendenza u awtonomija — spazju fejn wieħed jista’ jħossu adult f’suq fejn l-aċċessibbiltà ta’ kiri u xiri ta’ proprjetà qiegħda dejjem tonqos. Il-vettura ssir kamra tal-ikel, salott, u kamra tas-sodda f’wieħed, tipprovdi l-privatezza u l-libertà li d-dar tal-ġenituri ma tantx tippermetti.”

Ġunju 2025

Inkejja #1

Ryan Falzon

Ħruġ mingħajr ħruġ

Jien li kbirt f’Malta tad-disgħinijiet, għandi memorji ċarissimi ta’ karozzi b’kuluri vivaċi, jgħajtu, kollox daqqa ta’ pinzell minn landa Hempel, ladarba ma setgħetx tinsteraq iżjed żebgħa mingħand il-militar wara li telqu s-servizzi fl-1979. Ma kienx jimporta jekk il-karozza tqattarx iż-żejt, jew iddaħħanx, jew għandhiex bżonn ta’ ġebla mar-rota meta wieħed jipparkjaha f’niżla. L-importanti kienu l-istickers tal-Vibes jew il-Grotta mwaħħlin f’nofs il-ħġieġa ta’ wara, li tant kienu komuni fuq il-karozzi, kont taħseb li kienu joħorġuhom bihom mill-fabbrika, trim addizzjonali, bħall-GT jew is-Super. Trims addizzjonali oħra kienu xi sticker rettangolari ta’ Padre Pio Proteggimi ma’ waħda mill-ħġieġ tal-ġenb ta’ wara, jew dawk l-istickers tawwalin iswed fuq abjad I Love Jesus jew Jesus Loves Me. Strixxa tape tad-dawl ikkulurit it-tul kollu tal-vettura bħala gost. Fanali miżjuda max-xibka ta’ quddiem, jew nagħla mehmuża bil-fildiferru. Faxx tawwali mal-ħġieġa ta’ quddiem, visor kontra x-xemx personalizzat b’emblema personali: it-titlu grandjuż, il-laqam tal-familja, l-artist jew id-diska favorita, jew l-isem taż-żiemel imħażżin b’tipa soda, jew bil-magħqud. Stickers ġeneriċi, silwett ta’ Ozzy Osbourne jew Bob Marley, illużjoni ta’ żlieġa sewda jew ħamra mwaħħla fejn jiġi, graphics futuristiċi tribali li ndifnu darba għal dejjem mal-qalba tas-seklu. Bandalora fil-minjatura sfond aħmar u abjad, naħa s-salib ta’ Malta u n-naħa l-oħra xenetta ta’ luzzu, bil-bizzilla mat-truf. Għas-sajf kienet tintrama xi sunvisor li tinfirex mal-windscreen u żżomm b’suction cups insipidi, dawk ilellxu b’reklam tal-insurance jew prodott lokali, inkella oħrajn bi stampa ġenerika ta’ mudella Nordika tixxemmex bil-caption I LOVE MALTA. Il-famuż dendul ta’ qrun, dadi kkuluriti, siġar ikkuluriti mfewħa mal-mera, jew dawk kwadri juru mara bjonda bin-nokkli u żejżiet enormi, xi Pamela Anderson bil-malja ħamra ta’ Baywatch tippoppa minn wara l-windscreen maqsum ta’ Morris Minor minn tal-bidu.

Ġunju 2025

Es Sidr #4

Omar N’Shea

Nafta

Nibda nqalleb fl-album tat-ritratti tat-tieġ tagħhom, album abjad ikkuttunat b’nagħla fuq in-naħa tax-xellug u żigarella roża marbuta ċoff ħdejn il-kliem “Our Wedding” miktub bil-magħqud kulur il-fidda. Kien ikkurdat sew però ommi kienet ħallietu għand in-nanniet u qatt ma reġgħet ħarset lejh. Kien dejjem jiġri fid-dar minn kexxun għall-ieħor u jien spiss kont niftħu biex inħares sew lejn Otman u nqalla’ lili nnifsi niffissa fuq xagħru mġiegħed u ppettnat la ġenba. Fir-ritratti tat-tieġ, il-ġilda tiegħu tidher iktar skura milli tidher f’ritratti oħra. Fihom jidher imdejjaq, mixrub, imdawwar b’salt nies li jistkerrah. Jidher skomdu, qisu ’qas jaf iġib ruħu sew magħhom. Għajnejh qatt ma jħarsu direttament lejn ħadd. Xi ħaġa fil-mod ta’ kif iżomm lilu nnifsu turi li għalkemm mill-istess klassi soċjali tagħha, hemm differenzi li huma viżibbli, u ma jimmappjawx sew fuq xulxin. Mir-ritratti tat-tieġ jidher ċar li l-familja tagħha storbjuża, ferrieħa. Mill-ittri li bagħtilha hu, il-familja tiegħu tinstema’ mistħija u tal-ġabra. It-tieġ kien hemm il-qraba kollha: il-kuġini t’ommi ħelwin u jidher ċar li klassi aħjar minn tagħna għax zijitha Karmena kienet iżżewġet tat-tajjeb u saret pulita. Salvina wkoll kienet hemm, xagħarha qagħqa, geddumha boċċa, għonqha mlaħħam u mdendel, tiddandan b’kowt eleganti twil sal-art bil-fer mad-dawra tal-għonq u l-pavri. Tidher xurbana, għajnejha sakranazzi għandhom tleqqija brillanti, u rasha se tixpakka l-aħħar bil-pressjoni għolja u d-daħq tad-disprament. Nerġa’ naħlef miegħi nnifsi li xi darba mmur infittex u nistaqsi sew dwarha. Kien hemm ħuha Salvu, twil, imġissem, sabiħ u nejjieki u martu Mary b’libsa faqgħa bajda u sewda b’qafla tal-bellus iswed marbuta ma’ qaddha taqbad il-moda tas-sebgħinijiet. Kien hemm missierha, Saver, boqni u wieqaf, dahru miġbud lura, gustuż u ruxxan, u oħtha Janey, doċli u bi tbissima fissa ta’ mara raħlija li taf biss l-affett tal-mistħija. Imma tiddomina r-ritratti kollha fl-album kien hemm in-nanna Kelina, xagħarha qasir innukklat għall-okkażjoni bir-rollers il-kbar u liebsa libsa twila sal-art kulur aħmar demmi mżejna b’gamewwa tal-Fabiola fuq sidirha, …

Mejju 2025

L-Għoxx Mera tar-Ruħ

Glorianne Micallef

Tielgħa t-taraġ il-kbir ta’ San Ġakbu b’ċerta kunfidenza u b’pass mgħaġġel, liebsa libsa bluna b’kull spalletta daqs pala tal-id, jekk taraha jaf taħseb li l-mużew miexi fuqha. Imma fil-fatt, dik il-libsa hija uniformi mislufa mis-sinjura, il-qalziet iżżommu magħluq b’labra tas-sarwan, il-kunfidenza għax dan it-taraġ titilgħu tal-inqas darba kuljum meta tkun xogħol, u l-għaġla għax ilha mill-ħamsa tissaporti bewla. Għax meta seħlet issuġġeriet lis-sinjura biex tagħmel imqar sink u loki fuq wara tal-ħanut, ħaditha bi kbira u allura ma reġgħetx semmietha. It-tfajla ta’ mad-daħla titbissmilha. Anna Maria tistħi minnha. Din taħsibni ’l ħin kollu npixxi u nkakki, taħseb kull meta taraha. U allura biex turiha, lilha, lill-ħitan swar, lit-turisti jitlajjaw, li hi ma tidħolx biss biex tuża l-loki, meta jkollha ftit minuti x’taħli, iddur dawra mas-swali. U issa li ilha kważi ħames snin b’din ir-rutina kważi ta’ kuljum, saret xi ftit familjari mad-dinja żgħira tal-arti fil-pajjiż, u taf x’jogħġobha u x’ma jogħġobhiex. L-arti figurattiva: togħġobha, speċjalment pitturi bl-akkwarelli għax donnhom ikun xi jkun is-suġġett dejjem jagħtuha sens ta’ paċi u jġegħluha tixtieq li tidħol tgħix fihom; l-arti astratta: ħafna drabi ma togħġobhiex imma ġieli nzertat xi biċċa xogħol li qanqlet xi ħaġa ġo fiha. Il-bibiti fil-ftuħ li rarament tinzerta meta tgħaddi fl-aħħar tal-ġurnata: ġieli jogħġbuha ġieli le, skont x’tinzerta. Illum sabet tilqagħha wirja ġdida, li tassumi tnediet is-Sibt filgħaxija u għalekk tilfet il-bibita għax nhar ta’ Sibt tagħlaq il-ħanut fis-siegħa. Fl-ewwel sala, it-titlu tal-wirja mal-ħajt, kull ittra għolja pied tixgħel roża jgħajjat: v i v a v a ġ i n a.

Mejju 2023

Qarn (silta)

Romeo Roxman Gatt

Idi fil-but, insaffar u nixxuttja l-ġebel — dawn kienu xi azzjonijiet oħra li kont ninnota li ma tantx kienu jinżlu sew meta “tifla” iġġib ruħha b’dal-mod. Jien, għall-kuntrarju, kbirt nagħmilhom. Kont insaffar qabel bdejt nitkellem; it-tort mhux tiegħi, żgur li le, iżda ta’ missieri. Allura ma fhimtx kif darba qisu gerger għax kont qed insaffar. La tifla u lanqas tifel mid-dehra ma kont ikkundizzjonat, għasfur l-ewwel u qabel kollox. Probabbli “bilateral gynandromorph” maqsum bl-eżatt min-nofs, naħa waħda tifel u l-oħra tifla. Ifhem, idi fil-but u nixxuttja l-ġebel aħjar milli noqros sorm ta’ xi tfajla bħalma rajt kemm-il darba quddiem il-McDonald’s tal-Belt. Subien għalihom u bniet għalihom, kif jista’ jkun? Reġgħu ħaduni lura fiż-żmien tal-preċett, hemm kienet l-ewwel darba li nnutajt dan il-fenomenu f’ħajti. Irġiel għalihom u nisa għalihom u jien ma kellix ħjiel fejn ħa npoġġi lili nnifsi. L-irġiel jibagħtuni fejn ommi jew in-nanna jew iz-zija, u jien imħawwad għax il-libsa tal-preċett kont inżajtha mal-ewwel ċans wara l-quddiesa, u minflokha lbist salopettes bil-bermuda, qisni baħri mingħajr tpinġija. Ovvjament kont għadni wisq żgħir. Rari ltqajt ma’ xi raġel li bellahni jew ispirani li nkun hu jew bħalu, speċjalment mill-karattru. Iċ-ċajt vojt qatt ma daħħaqni speċjalment meta kien ikun sessist, omofobiku jew razzist; iżda mid-dehra l-irġiel kienu kburin sew b’dil-ħila tagħhom. Probabbilment għalhekk dabbruni lejn ommi, in-nanna jew iz-zija. Jien, la meta kont żgħir u lanqas issa li kbirt ma affaxxinani daċ-ċajt, pjuttost sensittiv ħafna għalih u jimlieni b’rabja kbira. Iċ-ċajt m’għandux isir għad-detriment ta’ nies oħra u l-biċċa l-kbira taċ-ċajt li smajt kien kollu kemm hu hekk. Nassigurakom li nħobb nidħaq u wiċċi mhux dejjem serju. Ħasra li n-nisa Maltin tal-ġenerazzjoni tan-nanna u ta’ ommi kienu mħarrġin minn ċkunithom jitkellmu fuq id-dar u t-tindif, tfal, ikel u mard. Għax kieku kont inkun kuntent bilqiegħda ħdejhom. Ommi wkoll kienet tixba’ b’dad-diskors, miskina kellha raġun. U mid-dehra għadu jsir sal-lum dal-paroli. Nieħu gost meta tgħidli, “Imnalla kien l-inbid.” Niggustaha u tferraħni meta tgħidli hekk. Dejjem naqbeż għaliha minn meta kont żgħir, imma meta kbirt bdejt nagħmel dan b’mod iktar politiku. Missieri jieħu għalih għax jgħidli li qatt ma naqbeż għalih. Dan mhux il-każ. Jien u ommi niġġieldu l-iktar fuq il-Knisja. Dejjem ngħidilha li jien kontra l-istituzzjoni għaliex fidi għandi u nitlob u nemmen li hemm Alla — Alla Trans ovvjament. Tibqa’ tipprova tiddefendiha u ngħidilha, “kif jista’ jkun tiddefendi dawk li huma tant kontra nies bħalek u bħali?”

Lulju 2023

Il-Lanza, il-Labra, il-Qoffa, l-Azzarin

Loranne Vella

Minħabba l-istat frammentarju tal-poeżiji ta’ Saffo, ġieli kulma fadal minn vers huwa nofs kelma, u hemm opinjonijiet differenti dwar x’setgħet kienet il-kelma sħiħa; aħseb u ara dwar x’seta’ kien il-bqija tal-vers, jew il-bqija tal-poeżija nnifisha. Fin-noti ta’ wara, Bartolo jispjega l-għażliet tiegħu, u r-raġunijiet għalihom, ta’ kliem fejn ma kienx ċar jekk fuq il-papiru fejn instabet dik in-nofs kelma — mhux sħiħa minħabba qasma fil-papiru stess — hijiex kelma jew oħra. Jispjega wkoll id-diffikultajiet li ltaqa’ magħhom huwa u jipprova jqarreb il-ħsieb ta’ Saffo għall-mod kif kieku jingħad bil-Malti, bħal pereżempju f’każ fejn jintuża l-infinittiv tal-verb fil-futur, li bil-Malti m’għandniex kelma waħda għal dil-forma. Drabi oħrajn, id-diffikultà toħroġ mill-fatt li l-kelma, avolja sħiħa, mhux ċara biżżejjed biex tinqara sew u kien hemm papirologi li għamlu traskrizzjoni differenti tagħha. Fl-ewwel vers tal-ewwel poeżija hemm kelma li tista’ tkun jew “poikilothron” — tron ikkulurit — jew “poikilophron” — moħħ ikkulurit. Skont x’jagħżel it-traduttur se toħroġ tifsira li ssegwi l-interpretazzjoni tiegħu: “poikilothron”, li jagħżel Bartolo, toħloq il-vers “Afroditi dejjiema tat-tron intarsjat” u aħna u naqrawh nimmaġinaw l-injam lussuż ikkulurit li fuqu tpoġġi Afroditi. L-istess tifsira narawha fil-verżjoni Franċiża ta’ Renée Vivien tal-1903: “Toi dont le trône est d’arc-en-ciel, immortelle Aphrodita”. Iżda kieku għażel li jsegwi l-verżjoni l-oħra li tinsab fil-manuskritti, “poikilophron”, kif għamlu tradutturi oħrajn, bħal pereżempju Anne Carson fl-2002, il-vers jinbidel għal dan: “Deathless Aphrodite of the spangled mind”. Liema waħda kellha f’rasha Saffo? Sa ma titfaċċa biċċa papiru oħra mhux se jkollna risposta u għalhekk dawn iż-żewġ realtajiet ta’ Saffo huma possibbli jeżistu fl-istess ħin, fejn waħda ma tikkanċellax lill-oħra. Jeżistu t-tnejn mhux f’dinjiet paralleli jew alternattivi, jew fil-livell kwantistiku, iżda f’verżjonijiet u traduzzjonijiet li rriżultaw minn deċifrazzjoni u interpretazzjoni differenti tal-fdalijiet tal-papiri, fatt li jkompli jżid mal-faxxinu ta’ kif nesperjenzaw ix-xogħol ta’ Saffo.