Waqt il-proċess tal-editjar ta’ “Ġilda”, Joe u Loranne kienu mbuttawni biex naħseb iktar dwar kif u għala qed nuża l-lingwa li qed nuża. Każ minnhom, li bqajna nsemmuh, kien dwar l-użu ta’ kwotazzjoni li użajt minn Judith Butler. Il-kwotazzjoni tajtha bl-Ingliż, u la dik kienet il-lingwa oriġinali tat-test ħassejtni komdu bid-deċiżjoni. Peress li kont qed nikteb bil-Malti, naturalment ħassejt li kwotazzjoni b’lingwa oħra qed ittellef daqsxejn, allura fil-paragrafu ta’ taħt il-kwotazzjoni żidt xi frażijiet bil-Malti li jirriflettu l-ideat fil-kwotazzjoni minn Butler, bħal qisu biex noħloq żifna bejn lingwi differenti li qed jippruvaw jaqbdu l-istess sens, u nħalliha f’idejn il-qarrejja biex tara fejn tasal lingwa minnhom u fejn timbotta l-oħra. L-edituri, però, riedu jimbuttaw lili minflok, sabiex naħseb iktar dwar din id-deċiżjoni. F’mument Aphroconfusesk li seħħ fuq il-Google Doc fejn “Ġilda” kien qed jiġi editjat, l-edituri ma ħallewx biss kummenti għalija imma wkoll domandi lil xulxin dwar il-kwotazzjoni ta’ Butler.

Fil-ħarifa tal-2020, fil-bidu tat-tieni lockdown, żrajt żerriegħa għall-ewwel darba f’ħajti, u r-raħs ta’ idea rabba l-għeruq. Dak iż-żmien konna f’nofs il-pandemija: in-numri  —  l-infezzjonijiet, il-pazjenti l-ICU, u l-imwiet  —  kienu telgħin, u konna qegħdin niffaċċjaw xitwa twila u kiefra. Malta kienet tinħass ’il bogħod ’il bogħod  —  ’il bogħod wisq minn dan l-appartament żgħir f’Londra. Iż-żmien kien għaddej b’pass illajmat imma goff, ma jċedi xejn. Ħassejt in-nuqqas ta’ familti, kont ili xhur twal ma narahom, u l-ivvjaġġar kien għadu perikoluż. Kien għad ma kellniex vaċċin biex itaffi l-periklu ta’ dan il-virus li kien qiegħed jeqred tant nies. Bl-ansjetà ttextex f’żaqqi, kont qisni għasfur b’qalbi tgħaġġel, kollni ttikazzjoni u enerġija bla skop. Kien hemm artista ħabiba tiegħi, Carla, li dak iż-żmien kienet qiegħda tiżviluppa performance immersiva fuq Zoom li tkun bejnha u bejn l-ispettaturi wieħed wieħed. Talbitni ngħinha tittestjaha qabel tmur live. Wara ftit jiem, irċivejt pakkett fil-posta. Fih kien hemm qasrija tawwalija għall-ħwawar, b’erba’ qsari iżgħar ġewwa fiha, borża ħamrija, u erba’ pakketti żrieragħ: ħabaq, kożbor, xibt u kurrat salvaġġ. Dakinhar tal-performance, għamilt kikkra te u dħalt fuq Zoom, bil-laptop ibbilanċjat fuq il-bank tal-kċina. Segwejt lil Carla, li kienet qiegħda turini x’għandi nagħmel, pass pass. Daħħalt idi fil-borża, qbadt ftit ħamrija kiesħa u niedja u ppakkjajtha f’waħda mill-qsari ż-żgħar. Għall-ewwel tgħidx kemm dejqitni s-sensazzjoni tal-ħamrija taħt difrejja, u ma ħadtx pjaċir li kont qed nerġa’ nħammeġ l-art li kont għadni kif ħsilt. Xerridt iż-żrieragħ ċkejknin tal-ħabaq fuq il-ħamrija, imbagħad poġġejt saff ieħor ħamrija u saqqejtha. Irrepetejna l-proċess għaż-żrieragħ kollha; sadanittant konna qegħdin nitkellmu, jien u Carla, dwar is-sitwazzjoni li konna qegħdin fiha, u dwar dawk l-aspetti tal-ħajja li tant konna nimmissjaw: il-familja, sħabna, it-teatru, il-ħruġ, l-ivvjaġġar, l-arti. Carla staqsietni nwegħedha li ħa nieħu ħsiebhom dawn il-pjanti; għidtilha li kont ħa nagħmel mill-aħjar li nista’.

Meta wara sentejn f’idejn il-Franċiżi, fl-1800 l-ġżejjer Maltin sabu ruħhom taħt il-ħakma Ingliża, skont it-Trattat ta’ Amiens kellhom jerġgħu jgħaddu lura għand il-Kavallieri biex ikomplu jmexxuha huma bħala pajjiż “newtrali”. Il-qassisin, in-nutara, l-avukati u l-kummerċjanti Maltin tal-“Congresso”, li sa ftit qabel kienu qed imexxu l-insurrezzjoni kontra l-Franċiżi, beżgħu li dan kien ifisser li malajr jerġgħu jiġu taħthom għax l-Ordni kienet iddgħajfet sew u żgur ma kinitx tiflaħ għal Napuljun. Għalhekk, il-104 membri ta’ dan il-kungress kitbu “Dichiarazione dei Diritti degli Abitanti delle Isole di Malta e Gozo”. Ma kinitx dikjarazzjoni radikali bħal dik tal-Indipendenza ta’ Haiti ta’ sentejn wara, li abolixxiet l-iskjavitù, ċaħdet kull rabta mal-kolonjalisti Ewropej u ħalfet il-libertà jew il-mewt. Dik Maltija kienet dikjarazzjoni liberali bl-eku Illuminista ta’ dik tal-Indipendenza tal-Istati Uniti fl-1776 u tad-“Dikjarazzjoni tad-Drittijiet tal-Bniedem u ċ-Ċittadin” fi Franza, tlettax-il sena wara. F’disa’ punti, id-dikjarazzjoni elenkat speċi ta’ kuntratt. Iktar milli stqarrija ta’ drittijiet indirizzata lejn l-ispirtu etern tal-Bniedem, kien quid pro quo ċar u pragmatiku indirizzat lir-Re tar-Renju Unit tal-Gran Brittanja u l-Irlanda u d-dixxendenti tiegħu bħala sovrani fuq il-gżejjer “għal dejjem”. Dan in-nisel nobbli, min-naħa tiegħu, kellu jagħti lill-pajjiż kostituzzjoni li biha kunsill elett mill-“poplu” ikollu dritt jiġbor it-taxxi u jmexxi ’l-pajjiż. Ir-Re ma kellu jindaħal la fit-tmexxija interna tal-pajjiż u lanqas fil-ħajja reliġjuża tiegħu. In-nies — insomma, “gli uomini liberi” — kellhom id-dritt josservaw liema reliġjon riedu, igawdu l-proprjetà tagħhom u jkunu suġġetti biss għal-Liġi. U għar-Re, li kien il-protettur tar-reliġjon. U għall-Papa, li kellu jkun l-uniku referenza fejn jidħlu affarijiet spiritwali; hu u l-ġenerali tal-ordnijiet monastiċi. Intbagħtet lir-Re Ġorġ III, imma nafu biha għax baqgħu kopji tagħha Malta. Fl-arkivji impekkabbli tal-Gran Brittanja m’hemm ebda ħjiel tagħha. Jekk lir-Re waslitlu, ma nafux x’għamel biha. L-Ingliżi bdew imexxu l-gżejjer bħala dittatorjat militari. Fost l-uffiċjali Ingliżi, li ma taw kas la ta’ din id-dikjarazzjoni u lanqas ta’ appelli oħrajn għall-awtonomija, kien hemm l-ewwel Duka ta’ Wellington li jgħidu li qal: Kieku allura nistgħu nagħtu kostituzzjoni lil bastiment tal-gwerra!