Novembru 2025

Ħaġa ironika li l-isem “Boffa” llum il-ġurnata huwa assoċjat iktar mal-isptar, milli mal-politiku li għalih ġie msemmi. Pawlu Boffa kien wieħed minn dawk il-politiċi li, qabel l-era tal-politiku professjonali, kienu jsibu ruħhom involuti fit-tmexxija tal-pajjiż permezz tar-relazzjonijiet li joħolqu mal-pazjenti tagħhom, u minħabba l-kuxjenza soċjali mniggża minn din l-opportunità li jixhdu l-qagħda li fih kienet tgħix il-parti l-kbira tan-nies. Boffa kien magħruf għal kemm kien persuna ġentili; kif ġew l-affarijiet, forsi kien ġentili wisq għall-politika mqanqla tas-seklu għoxrin. L-isptar inbena fl-1919 biex jieħu ħsieb il-baħrin Ingliżi, imbagħad fis-sebgħinijiet reġa’ nfetaħ mid-Dipartiment tas-Saħħa, b’taqsimiet tal-onkoloġija, id-dermatoloġija u l-veneroloġija. Malajr ħa l-fama ta’ xi mkien li minnu ma toħroġx ħaj. Fl-esej tagħha “Minn Ħarstek Twila Sa Boffa”, Claudia Gauci tgħarraf lil missierha li se joħduh l-Isptar Boffa. “Mela spiċċajt jien!” hija r-risposta skjetta tiegħu. L-Isptar Boffa, tikteb Claudia, “għandu dak il-velu sewdieni ta’ diqa u malinkonija mdawwar ma’ ismu.” L-assoċjazzjoni iktar riċenti ma’ dawk is-snin bizzarri tal-Covid ma għamlu xejn biex itaffulu din l-awra. “Boffa” huwa wieħed minn dawk il-postijiet f’Malta li akkwistaw toqol immens, toqol li hu identifikat direttament ma’ fażijiet, jew sitwazzjonijiet, partikolari ta’ ħajjitna. F’“Ġilda”, li ppubblikajna f’Ġunju tal-2023, Kurt Borg isemmi l-Ingieret. “Fil-kruha tagħha togħġobni dik il-kelma. Ma ridux jibqgħu jsejħulu hekk dak il-post, għax dik il-kelma saret meqjusa qisha derogatorja… Dal-kliem — ħaduh l-Ingieret, tellgħuh Frankuni — sar mimli stigma maż-żmien, imma fih innifsu dal-kliem għandu konnotazzjonijiet storiċi…” It-traġitt bejn il-post, il-kunċett u l-kelma huwa wieħed faċli, għalkemm mhux dejjem prevedibbli. Daqqiet il-kelma ttaffi mit-toqol tal-kunċett. Claudia tikteb li l-kelma “Boffa” kienet saret ewfemiżmu għall-kanċer innifsu, “ewfemiżmu mlissen kemm kemm jinstema’ u warajh spiss jaqa’ skiet waħxi u l-ħars ikun vag għax l-implikazzjoni hija spjetata u tbeżża’.” Kultant il-kelma taħdem bħala diżfemiżmu, tagħmel is-sitwazzjoni agħar, bħalma “Frankuni” hija parti mill-istigma kkumplikata li għadha mkebba mal-mard mentali. It-toqol tal-post jaf ikun parti mit-toqol tal-mard. “Ħadt pjaċir meta l-istejġ tal-linja f’Ħal Farruġ semmewh hekk,” jgħid Kurt dwar l-Ingieret, “għax hekk kien isejjaħlu l-bużnannu.” L-isem jaf ukoll jinstema’ inqas tqil meta l-ħasda tkun għaddiet u li jibqgħalna huwa l-faraġ taż-żmien.

Settembru 2024

Il-Magna tal-Qari

Joe Gatt

Għal żmien twil, il-magni se jkomplu jipproduċu testi banali. Għal żmien twil se jkunu tajbin biss biex jiktbu r-rapporti finanzjarji u d-deskrizzjonijiet tat-tqassim tal-kmamar tad-djar għall-bejgħ. Imbagħad bil-mod il-mod jibdew jipproduċu testi li kapaċi jsibu posthom fit-truf medjokri tal-finzjoni tal-ġeneru, u għad ikun hemm bosta qarrejja li jsibu żvog u forsi anki faraġ fil-proża mhux wisq impenjattiva tagħhom. Biż-żmien, jibdew jitfaċċaw l-opinjonijiet fuq il-websites tal-gazzetti, jgħidulna li fil-fatt dawn it-testi l-ġodda mhumiex ħżiena daqskemm taħseb eh, li fil-fatt dejjem qed isiru aħjar. Xorta waħda mhux se naqbdu u naċċettawhom hekk, f’daqqa waħda. Kultant ikun hemm pass ’il quddiem u tnejn lura. Forsi t-testi awtomatizzati jkunu moda għal xi żmien, imbagħad wara l-voga għall-awtomazzjoni letterarja, inkunu rridu nerġgħu lura għall-kitba maħduma bl-id; bħalma kien ġralna bin-Nescafé. L-esperimentazzjoni u l-innovazzjoni jkunu ppreġjati aktar minn qatt qabel għax jitqiesu kapaċitajiet unikament umani. Imma eventwalment anki dan se jitgħallmu l-magni. Xi darba se jitgħallmu jinterzjaw l-innovazzjoni mal-patrimonju, se jkunu jafu jużaw il-lingwa ta’ kuljum u l-idjoma letterarja u jikkuntrarjawhom biżżejjed biex jibnu xogħlijiet fil-lingwa li joħolqulna dinjiet ġodda fiex ngħammru, toroq ġodda fejn jimraħ moħħna, modi ġodda kif naqsmu qalbna u kif nippruvaw nikkunslawha. Jgħallmuna nixxennqu għal affarijiet li qatt u qatt ma jista’ jkollna għax ikunu xewqat ifformati fuq il-pjan metafiżiku tagħhom. Forsi dan kollu se jieħu ħafna żmien. Forsi se jieħu ħamsin sena, jew mitt sena, jew elf; imma xi darba żgur se jkollna magna, intelliġenza artifiċjali, li tkun kapaċi tikteb rumanzi u esejs u bijografiji u poeżiji u tagħmel traduzzjonijiet li jkollhom dik il-kwalità misterjuża li aħna nagħrfu bħala letteratura, u dan tagħmlu fuq livell li qatt ma nkunu rajna qabel.

Ġunju 2025

Es Sidr #4

Omar N’Shea

Nafta

Nibda nqalleb fl-album tat-ritratti tat-tieġ tagħhom, album abjad ikkuttunat b’nagħla fuq in-naħa tax-xellug u żigarella roża marbuta ċoff ħdejn il-kliem “Our Wedding” miktub bil-magħqud kulur il-fidda. Kien ikkurdat sew però ommi kienet ħallietu għand in-nanniet u qatt ma reġgħet ħarset lejh. Kien dejjem jiġri fid-dar minn kexxun għall-ieħor u jien spiss kont niftħu biex inħares sew lejn Otman u nqalla’ lili nnifsi niffissa fuq xagħru mġiegħed u ppettnat la ġenba. Fir-ritratti tat-tieġ, il-ġilda tiegħu tidher iktar skura milli tidher f’ritratti oħra. Fihom jidher imdejjaq, mixrub, imdawwar b’salt nies li jistkerrah. Jidher skomdu, qisu ’qas jaf iġib ruħu sew magħhom. Għajnejh qatt ma jħarsu direttament lejn ħadd. Xi ħaġa fil-mod ta’ kif iżomm lilu nnifsu turi li għalkemm mill-istess klassi soċjali tagħha, hemm differenzi li huma viżibbli, u ma jimmappjawx sew fuq xulxin. Mir-ritratti tat-tieġ jidher ċar li l-familja tagħha storbjuża, ferrieħa. Mill-ittri li bagħtilha hu, il-familja tiegħu tinstema’ mistħija u tal-ġabra. It-tieġ kien hemm il-qraba kollha: il-kuġini t’ommi ħelwin u jidher ċar li klassi aħjar minn tagħna għax zijitha Karmena kienet iżżewġet tat-tajjeb u saret pulita. Salvina wkoll kienet hemm, xagħarha qagħqa, geddumha boċċa, għonqha mlaħħam u mdendel, tiddandan b’kowt eleganti twil sal-art bil-fer mad-dawra tal-għonq u l-pavri. Tidher xurbana, għajnejha sakranazzi għandhom tleqqija brillanti, u rasha se tixpakka l-aħħar bil-pressjoni għolja u d-daħq tad-disprament. Nerġa’ naħlef miegħi nnifsi li xi darba mmur infittex u nistaqsi sew dwarha. Kien hemm ħuha Salvu, twil, imġissem, sabiħ u nejjieki u martu Mary b’libsa faqgħa bajda u sewda b’qafla tal-bellus iswed marbuta ma’ qaddha taqbad il-moda tas-sebgħinijiet. Kien hemm missierha, Saver, boqni u wieqaf, dahru miġbud lura, gustuż u ruxxan, u oħtha Janey, doċli u bi tbissima fissa ta’ mara raħlija li taf biss l-affett tal-mistħija. Imma tiddomina r-ritratti kollha fl-album kien hemm in-nanna Kelina, xagħarha qasir innukklat għall-okkażjoni bir-rollers il-kbar u liebsa libsa twila sal-art kulur aħmar demmi mżejna b’gamewwa tal-Fabiola fuq sidirha, dik il-mara bil-velu aħmar impittra fil-profil minn Jean Jacques Henner u li kont issibha f’kull dar imdendla mal-ħajt tas-salott jew tal-kuritur, spiss flimkien mat-tifel bil-libsa bluna ta’ Thomas Gainsborough. Għand in-nanna Kelina, apparti l-Fabiola fuq frejm ovali dendula fil-kuritur, kien hemm Miss Murray ta’ Thomas Lawrence fis-salott, u kien hemm żewġ stampi tat-tallaba ta’ Murillo fil-kamra tal-ikel. In-nanna kellha ħabta tixtri l-inkwatri bin-nifs mingħand Toni tal-fajjenza jew mill-Ħamrun, inkwatri li, meta jien bdejt insir konxju tal-klassi baxxa li niġi minnha, kienu jġegħluni nistħi meta jiġu għandna sħabi. Kont nixtieq li minflok dan l-imbarazz tal-ħabba gozz kellna pitturi taż-żejt mal-ħitan tad-dar u mhux tfal Vittorjani stampati fuq biċċa njama li l-puliti kienu jistkerrhu. Fid-djar ta’ sħabi tal-iskola kien hemm pitturi ta’ avukati u tobba biż-żejt fuq tila, Preti u Favray, porċellana ta’ Delia, pasturi ta’ Napli; id-dar aħna kellna pasturi naïve tal-Bambin, ċeramika tar-riklami, u inkwatri kitsch. Imma kif turi sew Celeste Olalquiaga, dawn l-inkwatri u l-istampi joffru lill-klassijiet baxxi forma ta’ sostenn emozzjonali, mod kif id-dar tista’ ssir spazju sabiħ, post ta’ memorja u aspirazzjoni soċjali. Għal nannti u niesha, dawn l-oġġetti li ħafna jqisuhom bħala fallimenti estetiċi kienu frammenti ta’ maġija mitlufa, portali lejn dinjiet immaġinati fejn id-dinjità u l-eleganza huma aċċessibbli. Fis-sentiment iffriżat tagħhom, iżommu għaddej dak kollu li s-suq tal-arti ma jafx ikejjel: l-imħabba u l-qima lejn il-poetika tal-ħajja ta’ kuljum. Illum ninħasad xħin inħares sew lejn ir-ritratti tat-tieġ u nara lil nannti bil-Fabiola: Santa Fabiola, wara kollox, hija l-qaddisa patruna taż-żwiġijiet diffiċli, tan-nies divorzjati, tal-vittmi tal-abbuż u tal-adulteri. Ċert li nannti libset il-Fabiola għat-tieġ t’ommi għax kienet gamewwa mżewqa u mdawra b’ħajta deheb filugranu, u mhux għax kellha xi premonizzjoni fuq iż-żwieġ ta’ bintha. Tant inqas għax kellha xi idea, vaga kemm setgħet kienet vaga, li l-mara fil-gamewwa kienet qaddisa jew li x-xbieha tagħha kellha xi tifsira. Imma forsi l-Fabiola fuq sider nannti hija xhieda li s-simboliżmu jaħdem ferm aħjar meta jitħalla waħdu, imbiegħed mill-indħil u l-aġenzija tal-bniedem.