Issam wasal Tripli minn Tuneż ftit qabel is-17 ta’ Frar tal-2011. Salaħ kien qaleb għall-agħar u xtaq li jilħqu. Ġbartu mill-fruntiera u soqna dritt lejn id-dar ta’ ħuh f’Taġura. Meta wasalna kien diġà beda jidlam u sakemm kilna u tkellimna ftit, laħaq sar il-ħin u rqadt għandhom. L-għada qomt qabel kulħadd u kelli seba’ mitt sena biex noħroġ indur. Kont ilni ngħix il-Libja kważi sentejn imma Taġura qatt ma kont mort. Ħallejt is-sejħa tal-muwezzin tieqaf qabel ftaħt il-bieb, avolja f’widnejja baqgħet tidwi u ssaffar qisha kantaliena tirbombja perpetwalment ġo rasi. Taġura ma tiġix tilqgħak bi ħġarha, speċjalment meta ma tkunx tafek; imma tersaq lejk bil-mod il-mod, qisha ma tafdakx, qisha trid ixxommok qabel tbexxaqlek il-bieb. Meta toqgħod, l-ewwel issemmagħlek ħsejjes żgħar, ħsejjes li jiżżerżqu minn wara l-persjani ta’ twieqi magħluqin, mid-dell tas-siġar tal-palm, minn wara l-karozzi mimlijin trab; imbagħad jibdew ġejjin lejk sejħiet oħra li jissaraw bejniethom biex joħduk fejn ifettlilhom huma. It-toroq għandhom ħoss maħnuq li jibqa’ għaddej, li jidħol jistkenn ġo rasek, u kważi jwennsek. Jekk toqgħod attent, għandek mnejn anki xxomm il-melħ tal-baħar li jitla’ mat-Tramuntana u jidħol fi mnifsejk. Jaf ukoll tħoss jogħroklok bejn is-swaba’ t-trab li jħalli warajh ir-riħ, dak il-fdal u l-laqx ta’ ħlejjaq midfuna eluf ta’ snin ilu issa mmermra jittajru ’l hawn u ’l hinn. Fid-dell, il-qtates jistaħbew bejn it-tankijiet taż-żibel, mgħallma kif għandhom jgħassuk mingħajr ma tilmaħhom; forsi tgħallmu jimitaw lill-uffiċjali tar-reġim. Waqaft nieħu ritratt ta’ biċċa kitba mal-ħajt biż-żebgħa friska, kitba li ħasditni, li qatt ma kont rajt bħalha Tripli: “Għadna mhux qed nużaw il-forza!” Fil-bogħod bdejt nisma’ n-nebħa ta’ kelb maqful; u riesqa lejja, karozza żżarzar u timmolla mat-tumbati ta’ wita mhux miksija bl-asfalt. Ippruvajt nersaq fil-ġenb, infittex bankina, imma sibt ruħi f’munzell trab li mlieli saqajja. Kien għadu lanqas sebaħ sew u diġà s-sħana bdiet tifnini. Ix-xamma fl-arja ma kinitx waħda li stajt nagħraf, forsi għax Taġura ma kontx nafha. Jien u nimxi, bdejt inħoss għafsa ħafifa f’sidri. Għafsa ħafifa imma xejn allarmanti; forsi ftit ansjetà. Ġranet wara kien hemm min qal li dakinhar seta’ jisma’ ż-żarżir fl-arja; qaluha minn Bengażi, minn al-Bejda, u anki minn Derna. Qalu li l-pajjiż kollu beda jżarżar. Forsi kien dak iż-żarżir stess li ħakimni. Dħalt fil-karozza u soqt lil hinn minn Taġura, nosserva lis-sidien tal-ħwienet żgħar ta’ dawn l-inħawi jħottu l-kaxxi tal-kartun minn fuq is-soqfa tal-karozzi u jdaħħluhom ġewwa biex jarmaw. Meta wasalt fid-distrett pulit ta’ Gargarex, sibt ħanut tat-te, kwiet, u poġġejt. Qbadt lili nnifsi niffissa fuq il-frak tal-kristall taz-zokkor idur u jdur u jinħall man-nagħniegħ frisk ġo tażża te lewn l-għasel, rasi merfugħa lejn it-televixin li kien qed ixandar programm tal-Istat. L-istampa toħodni lura fi tfuliti, imma issa l-programm mhux qed juri ġuvintur ikkundannati u mgħallqa; issa qed juri ’l Gaddafi jiltaqa’ man-nies, jiddandan fid-drappijiet lewn il-kibli. Meta ħriġt lura fit-triq, kollox kien kalm, sieket, f’postu. Bdejt ninnota lil kulħadd ifesfes; bdejt nisma’ lil kulħadd jitkellem minn taħt l-ilsien. U taħt is-skiet, stajt inħoss l-adrenalina ttektek bil-mod imma b’persistenza li bdejt inġissimha. Il-polz beda jgħaġġel. Sidri beda jagħfas iktar. Iddeċidejt li mmur lura Taġura għal Issam u fi triqti lmaħt żewġ tankijiet misjuqa minn ġuvintur pajżana. Il-Pjazza l-Ħadra u Bab al-Ażiżija wkoll kien hemm in-nies armati, mhux soltu. Meta wasalt, tfajt il-karozza fid-dell taħt is-siġra l-kbira li kien hemm quddiem id-dar ta’ ħu Issam u dħalt ngħidlu li forsi ma kinitx idea tajba naqsmu Tripli biex immorru għand Salaħ dakinhar, li kien hemm wisq skiet u suspett fil-belt, li ċ-checkpoints kienu kollha armati, li anki fis-suq ta’ Talata, f’dik ir-rokna mniġġsa u mnittna biż-żibel, kien hemm konvoj ta’ Toyota Land Cruisers u salt irġiel ipejpu u jżebbġu għajnejhom. Issam baqa’ ġewwa sa ma bdiet nieżla x-xemx u meta ħriġna nimxu biex jurini t-toroq li kiber fihom, ħassejtha ġejja tiegħi. Indunajt x’inhu ġej. Issam beda jinsisti biex immur lura d-dar imma jien bqajt hemm, nimxi u nara fejn kienu sejrin in-nies li bdew ħerġin minn kullimkien, mill-ħwienet, mill-garaxxijiet, mid-djar. U iktar ma bdejt nimxi, iktar bdejt nara nies. Nimxi u nara n-nies. Nimxi u nara n-nies ġejjin warajja. Lil Issam tliftu. Ma kellix idea x’kont qed nagħmel hemm u fejn kont sejjer imma komplejt nimxi. Nimxi u nilħaq man-nies li bdejt nara quddiemi. Nimxi u ningħaqad ma’ ġemgħa nies miexja f’direzzjoni waħda. Nimxi u iktar ma nimxi iktar bdejt inħossni nimtela bis-saħħa tagħhom. Nimxi u nħalli s-saħħa li tawni tfur minn ġismi u timxi lejhom. Nimxi u ninħall fil-mewġ ta’ iġsma mexjin. Nimxi u nisma’ leħen ħiereġ minn ġo fija jogħla u jidwi mal-ilħna l-oħra li bdew ġejjin minn quddiemi, minn warajja, jidħlu mill-ġnub, joħorġu mill-art ta’ taħt saqajja, jiddendlu mill-bjut, jaqgħu mis-smewwiet. Għajnejja bdew joqogħdu. Bdejt infittex biex nara jekk kienx hemm xi ħadd qed isejħilna għal warajh, imma ma stajt nara ’l ħadd. Stajt nara biss in-nies mexjin ’il quddiem, min rasu baxxuta u min rasu mgħollija. Iġsma. Saqajn. Asfalt. Iġsma. Saqajn. Asfalt. It-triq minn Taġura għal Tripli qatt ma niżlu fuqha daqshekk saqajn. Il-ġemgħa kibret u saret folla u n-nies intrassu. Ma’ ġenbi tal-lemin ħassejt iħokk ġuvni ta’ xi għoxrin sena, b’keffije tgħattilu ħalqu. Malli nqbadna f’għajnejn xulxin, f’nofs għajta, widnejja faqqgħu bit-tifrik. Dorna kollha maħsudin, naraw il-ġebel itir minn idejn in-nies lejn il-ħġieġ tat-twieqi tal-bini fejn kien hemm il-Kumitat Rivoluzzjonarju ta’ Taġura. Dulluvju ta’ ġebel u għajjat itiru f’direzzjoni waħda. L-adrenalina mliet il-pjazza bir-riħa ta’ ġiżimin ħelu li jgħaxxixlek imnifsejk. Il-ġemgħa bdiet tiċċaqlaq lejn il-bieb tal-Kumitat, għaġġiela qisha l-għargħar li ġieli kien jaħkem u jkaxkar ’in-nies u ’d-djar f’dawn l-inħawi. Ċorma nies daħlu fil-bitħa jgħajtu u spiċċaw midfuna mill-ħsejjes tal-bibien jitkissru, mit-tperpir tal-karti jtiru mis-sulari ta’ fuq għal isfel. U aħna bqajna mexjin — għalliema, barbiera, xufiera, mekkaniks, ħajjata, sidien tal-ħwienet. Irġiel tal-familja, sinjorini, imamijiet. Bdiet tiġri l-kelma biex nibqgħu nimxu lejn Tripli, sa ma naslu al-Saraja al-Ħamra. Imma kif konna qed nissaltjaw biex nidħlu fil-qalba tal-belt, mill-bjut ta’ madwarna beda ġej l-isparar, l-ewwel bullets tal-lakstu minn kull naħa u mbagħad iċ-ċomb. Saqajja bdew jitgerfxu fl-iġsma tan-nies midruba, niġri lejn il-ġnub u nara minn fejn se naħrab. Iddur fejn iddur, duħħan u sħab jigriflek għajnejk u jagħmik. Inżilt kobba mal-art, dahri jserraħ ma’ ħajt, u tlaqt ġismi bla saħħa jittieħed mill-foga u l-għajjat. Ma nafx kemm domt hemm. Skiet. Ġabni lura ħoss, bħal daqqa ta’ qanpiena tidwi mill-bogħod. Meta ftaħt għajnejja, kollox kien siket. Għajnejja bdew iduru u jduru, jiflu l-art imċappsa bid-dmija u mnittna bil-biċċiet tal-karti maħruqa u ħwejjeġ imqattgħin. Qomt fuq saqajja jirtogħdu, nara madwari iktar nies mitluqin mal-art, min jiċċassa fil-vojt, min iħares lejn idu u jolfoq. Kienet qisha stampa ta’ ferħ ta’ ġenn. Ma stajt naħseb dwar xejn ħlief li npassi lura lejn Taġura. Għollejt rasi ’l fuq, u rajt tifla żgħira ġo gallarija tixħetli l-ilma minn flixkun, bħal meta x-xjuħ jixħtu l-ilma lil min ikun sejjer fuq xi vjaġġ ’il bogħod. Fit-triq rajt omm tneħħi l-maktur minn ma’ rasha biex tgħatti għajnejn bintha. Meta wasalt lura, Issam qalli: ma wasalniex sal-Kastell l-Aħmar, Omar, ma wasalniex. Imma m’għadniex nibżgħu bħalma konna nibżgħu qabel. Mhux se nibżgħu iktar. Se nużaw il-forza. Dakinhar, ma kellix is-saħħa nistaqsih jekk kienx veru li ġie lura għal Salaħ biss.
Fil-5 ta’ Novembru 1973, ftit inqas minn xahrejn wara li twelidt jien, Otman kitbilha ittra bil-linka bluna fuq karta roża tixgħel. Il-karta mingħajr linji u l-kitba tiegħu għall-ewwel dritta u pulita, imma iktar ma jinżel ’l isfel fil-karta, iktar tibda tikber, tixxengel, tiżżerżaq lejn il-kantuniera tal-lemin, qisu hemm xi toqba li qed tiġbed il-kliem kollu biex tibilgħu. Jgħidilha li ġimagħtejn qabel kien irċieva ittra mingħandha li bagħtitlu ma’ xi ħadd jismu Carmelo Vella u li magħha hemżet żewġ ritratti: wieħed tiegħek u wieħed ta’ ibnek Omar. Jgħidilha li dan l-aħħar kien irċieva żewġ ittri oħra, l-iktar waħda riċenti miktuba fl-24 ta’ Ottubru, u li mindu telaq minn Malta kien irċieva b’kollox tmien ittri mingħandha u ritratt wieħed tagħhom tat-tieġ. Jgħidilha li ħass li ma kienx hemm bżonn jikteb lura, li ma kien fihom xejn x’seta’ jirrispondi. Jgħidilha li dan il-Malti, Carmelo, ma kellu l-ebda ħjiel kif kienet saret taf bih, kif kienet saret taf ismu, u min kien qalilha bih. Semmietlu wkoll lil xi ħaddieħor Malti u jgħidilha wkoll li m’għandu l-ebda idea min hu. L-isem tal-messaġġier tal-ittri mhux ġdid għalija u mmur fuq wara tal-folder DEX fejn naħseb li diġà rajt l-isem miktub xi mkien: hemm ittra mitwija fuq wara miktuba b’kitba li mhix bħal ta’ Otman u niftaħha: nara l-istess isem li għadu kif semmielha hu: Carmelo Vella. Otman ikompli jirrispondi l-ittra: ninsab tajjeb sew għall-grazzja t’Alla, f’saħħti u ferħan ħafna. Tad-dar kollha tajbin ukoll, kulħadd f’saħħtu. Nispera li int tinsab tajba wkoll. Issa, fuqek u fuq ibnek Omar, nifraħlek li kellek tifel u mhux tifla u nispera li Alla jżommhulek f’saħħtu. Imma toqgħodx tistaqsini jekk nixtieqx narah jew jekk għandix xi sentiment partikolari għalih għax jien ma nħoss xejn. Ma nħossnix li għandi mara jew tifel; jien għalija raġel single. M’għandix aptit noqgħod inħabbel rasi wisq, la fuqek u lanqas fuq ibnek: la ma ridtx tiġi hawn, mhux se nibqa’ naħseb li nistgħu nkunu flimkien. Daqshekk issa. Int trid tisma’ biss minn familtek u huma lilek iriduk hemm għax fuqek jiddependu għal kollox. Isibu lilek biex issuqhom ’l hemm u ’l hawn, taqdihom, iddur bihom, iġġibilhom ’l alla jiżfen. Wara li tlaqt minn Malta stennejt li se nirċievi ittra mingħandek li fiha tgħidli li ġejja hawn imma bqajt nistenna għalxejn. U xi skoprejt? Skoprejt li int kulma ridt kien dar u għamara, li kellek bżonn tmien mitt lira biex tixtri li teħtieġ. Ma tistax tgiddibni għax żammejtha l-ittra li bgħattli biex tgħidli li kellek bżonn tixtrihom Malta u mhux Tripli, li trid li l-ewwel nixtru l-post Malta u bil-mod insibu post Tripli. Jiġifieri inti trid li nixtru post fil-pajjiż li fih jien nixtieq inqatta’ biss ġimagħtejn fis-sena imma fil-belt fejn se ngħixu nixtru l-post u l-affarijiet iktar bil-mod. Allura jien iddeċidejt li nħallik Malta, għax fil-liġi ta’ pajjiżi, il-mara għandha tmur fejn imur żewġha imma int għandek alla għalik. Int tisma’ min-nies trid mhux tiġi miegħi hawn.
Jgħidilha li ftit qabel wellditni kellu ħsieb li jibagħtilha xi ftit flus biex tużahom għall-ħlas, biex tmur twelled fi sptar privat, imma li eżatt kif kien se jibgħathom, irċieva ittra mingħandha fejn bdiet theddu li jekk mhux se jibagħtilha l-flus, sejra l-Ambaxxata Libjana biex tirrappurtah li telaqha u ħallieha lampa stampa. U allura ħallejtek tmur l-Ambaxxata. Irrid nara sa fejn tasal miegħi int; irrid nara x’int lesta tagħmilli. Taħseb li se nibża’ mill-Ambaxxata? Żammejthom il-flus li kont se nibgħatlek. Mur kemm trid l-Ambaxxata, forsi jgħidulek xi ħaġa fuqi. Mur kemm trid: int m’int se tieħu xejn mingħandhom u mhu se jgħidulek assolutament xejn. U jekk trid tiġi issa, ngħidlek le. Ma rridekx tiġi. U jekk trid li nħobb lil ibnek, le. Ma rridx inħobbu. Issa tard wisq. Qatt ma ħassejtu jagħti bis-sieq ma’ dahri fis-sodda, qatt ma rajtu, qatt ma ġbartu f’idi, qatt ma missejtu, ma rfajtux meta twieled. Ibnek imwieled Malta u allura ma rridx naf bih. Jien hawn ridtu jitwieled imma int żammejtu għalik. Ma nħoss xejn la għalik u lanqas għalih, u m’iniex qed nigdeb — anzi, qed inkellmek b’sinċerità kbira. Dan li qed ngħidlek huwa kollu minnu. Imma naf ukoll li int ukoll ma tħoss xejn għalija. Issa fhimt kollox jien. Issa naf x’int. Int tikteb u tikteb imma mingħandek kliem biss nirċievi u jien il-kliem ma rridux. Ħassejtek mill-ewwel, mill-mument li żżewwiġna. L-għada, meta morna l-Premier il-Belt, bdejt nistħi nkun maġenbek. Kif nista’ nħobbok jekk iġġegħelni nistħi? Jekk twaqqagħli wiċċi l-art? ’Qas nidher maġenbek fit-triq ma rrid. Qatt ma missna żżewwiġna. Qatt. Nies bħalek mhux suppost jiżżewġu. Qatt. Int tajba biss biex iddur u tagħqad bil-karozza fil-vojt u biex tnaddaf id-djar tan-nies. Hekk rabbewk lilek biex jaraw x’se jieħdu minnek. Nies bħalek ma jistax ikollhom raġel f’ħajjithom, lanqas ikunu ommijiet, u lanqas ikunu miżżewġin. Nies bħalek ma jistgħux irabbu t-tfal sew, jibagħtuhom ġo skola tajba. Intom servili, tajbin biss biex taqdu l-bżonnijiet ta’ ħaddieħor, biex trabbu ’l uliedkom mingħajr missier, biex toqogħdu waħedkom. Hekk trid int. Mela ibqa’ hemm. U jekk tipprova teħles minn ibnek Omar u tibgħathulibiex inrabbih jien, nibgħathulek lura għax jien ma rridux.
Wara li jikteb paġna sħiħa ta’ tgħajjir fuq il-klassi tagħha b’kitba li issa bl-Ingliż saret iktar preċiża, issa li kien ġemma’ biżżejjed kliem ta’ ħdura u rama lilu nnifsu bil-lessiku tal-umiljazzjoni biex jużah kontriha u kontra niesha, idur għal nannti: biex inkun għedtlek kollox, jumejn qabel iżżewwiġna, xi ħadd minn familtek stess beda jisgħobbih li issa se titilfuha lill-Ingliża; smajtha jien stess, b’widnejja, tgħid li issa li se tiżżewweġ u ma tibqax taħdem magħha, l-Ingliża mhix se tibqa’ ttihom l-affarijiet. Għalhekk tridek tibqa’ hemm ommok — biex tkun tista’ tiddobba l-affarijiet mingħand l-Ingliża. U ħaġ’oħra, meta l-mara ta’ ħuk qaltlek biex tmur tikri flett magħhom, int għedtilha iva u meta ommok qaltlek biex tikri flett magħhom, għedtilha iva wkoll. Kelli ġenn biex nitlaq minn Malta — malli tlaqt, ħassejtni ferħan se ntir. Jien lil missierek u lil oħtok biss nifhem. L-oħrajn, ’qas naħseb biss fihom ma rrid. Tgħidx kemm ħassejt għal dak ir-raġel xiħ, Karmnu, meta beda jbus lil oħtok fil-karozza u ommok bdiet tidħaq bih. Int stess taf għala m’għadux ikellimkom, għala telaq jigri ’l bogħod minn familtek. U int? Int tilgħab fuq iż-żewġ idejn — daqqa tgħidli li trid tiġi tgħix miegħi hawn, u daqqa tgħidli li ommok għandha bżonnok. Oqgħod ma’ niesek u jalla int u ibnek tkunu tajbin u kuntenti. U jekk trid li ngħinek — int taf li jien ma jimpurtanix mill-flus. Staqsi lil min trid — kulħadd jgħidlek li jien min ikun fil-bżonn, intih l-għajnuna. Tista’ anki tistaqsi lil dan il-Malti li qed tibgħatli l-ittri miegħu. Jiddispjaċini jekk dan il-kliem qed iweġġgħek imma taf li jien nitkellem dirett u ma noqgħodx ninħeba. Nixtieqlek l-aħjar affarijiet. Saħħiet, saħħiet u saħħiet.
Otman kiteb l-ittra tal-5 ta’ Novembru f’dagħdigħa kerha. Biss, għalkemm fiha jiċħad kemm-il darba kull xorta ta’ affett lejha jew lejja, minn kliemu jidher li kien mimli tilja rabja lejna t-tnejn, rabja li kienet ilha li ħakmitu mindu kienet qaltlu li nqabdet tqila u allura, fi kliemu stess, ħassritlu l-pjanijiet kollha li kellu għal ħajtu. Meta naqra u nittraduċi dawn l-ittri, l-ewwel jinbet u mbagħad jissoda f’moħħi s-suspett li fil-verità ħadd minn familtu ħlief oħtu Nagia u kuġinuh Ħadi ma kien jaf b’ommi, li ma kellu l-ebda ħsieb jgħidilhom, jew li kien qed jitlajja. Ommi kienet is-sigriet ta’ Otman, sigriet li kien jaqsam biss ma’ Ħadi għax ġieli kien jiġi Malta miegħu, l-istess kuġin li kien qiegħed xhud fit-tieġ. Ħadi ikbar minnu — għall-inqas hekk jidher fir-ritratti li ħadu għand il-Ġurat u f’tat-tieġ, dejjem jekk il-persuna li hemm maġenbu huwa fil-fatt hu. Forsi ma kellu l-ebda intenzjoni li joħodha bis-serjetà? Forsi nduna qabel indunat hi li qatt ma setgħet tkun miegħu bil-mod li jgħidilha li xtaq hu? Forsi, kif darba kont smajt lil xi ħadd jgħid, kien diġà miżżewweġ Tripli u kien qed jiġi hawn taparsi fuq xogħol? Salvu, ħu ommi, kien mar jiltaqa’ miegħu kemm-il darba Tripli meta kien jaħdem hemm, imma qatt ma staqsejtu u laħaq miet qabel sibt il-ħajra li nitkellem fuq Otman. X’kien qed jagħmel b’dawn l-ittri li kitbilha allura? Kien qed jibda jħoss xi ġibda lejha waqt li hi bdiet tirreżisti u tirreżisti sakemm indunat li riedet teħles minnu? Kien beda jinduna li hi ma kellha l-ebda affett lejh, li għaliha hu kien biss mod komdu ta’ kif tieħu ftit ir-ruħ ekonomikament u teħles mid-djuq tal-provinċjalità? U tgħid baqa’ jidwi ġo rasha t-tgħajjir tiegħu, li la hi tajba biex tkun miżżewġa u lanqas biex tkun omm? Tgħid baqgħet tisimgħu jgħawrilha fis-suġġettività u l-habitus tagħha sakemm wasal biex offendieha bil-klassi li twieldet fiha, b’familtha u bl-imġiba tagħhom, jixħtilha l-kliem ġdid bl-Ingliż li kien għadu kif tgħallem biex ifakkarha li mhix mara biżżejjed biex tkun ma’ niesu, li hi u ommha għandhom manjieri li jqażżuh, li jġegħluh jistħi?
Meta naqra dawn l-ittri, inħoss bħal għadma ġdida tisponta fi griżmejja u żżommli n-nifs waqt li subgħajja ta’ jdejja jitremblu u jitgħaqqdu u xħin niġi biex inniżżilhom fuq it-tastiera u nikteb, jaqgħu fuq l-ittri ħżiena u nibda nħarbex kliem insensat. Ninħasad u ninfexx inwaħħal fil-laqx ġenetiku li tefagħli ġo fija Otman meta niftakar kemm jien stess, qabel qrajt dawn l-ittri, ħarist lejn niesi u stkerrahthom, kemm diġà minn età żgħira kien idejjaqni t-tmeċliq tal-ikel meta nkunu mal-mejda tal-kċina tan-nanniet, kemm kont nitqażżeż ħafna mill-ikel li kienu jieklu huma, kemm kont nitqalla’ — speċjalment meta kienu jiġu quddiem għajnejja l-imsaren mixħutin mal-art fuq il-paġni ta’ L-Orizzont mifruxin fuq il-madum tal-kċina meta n-nanniet kienu jħanxru l-fniek, iqaxxruhom u jnaddfuhom, kemm l-għajjat ta’ nannti kien iġegħelni nistħi kull darba li noħroġ u nimmaġina li l-ġirien kienu semgħu xi ġlieda mimlija dagħa u tgħajjir, kull darba li ziti kienet ittiha dagħdigħa kerha u tintefa’ tifqa’ rasha bid-daqqiet ta’ ponn, tigdem idha, issabbat mal-għamara u taqla’ l-ħwejjeġ tiegħi kollha minn ġol-kxaxen u tixħithom mal-art jekk nazzarda biss immur noħroġ flokk jew qalziet ta’ taħt biex nilbsu wara li tkun twiet l-indaf. Kont nistkerrah lin-nanniet meta jeħlu mat-televixin jew mar-radju waqt it-tiġrijiet taż-żwiemel, jogħxew fuq Isard du Pont li n-nannu kellu ritratt kbir tiegħu mal-ħajt tal-garaxx, jew lil nannti meta kienet tgħajjat biex issikkitna għax ikun ġej il-bulettin tal-aħbarijiet, attenta li ma titlifx dettall wieħed biex imbagħad iċċempel lil oħtha Karmena u joqogħdu jzekzku fuq Brezhnev u Ceauşescu, Reagan u Thatcher, Solidarność u l-Falklands, il-Gwerra l-Bierda u l-Gvern Sandinista tan-Nikaragwa. Dan l-aħħar ħsiebi dar sew fuq kemm il-politika globali kienet parti mill-kwotidjanità tal-klassi tal-ħaddiema provinċjali fil-bidu tat-tmeninijiet u kemm id-diskorsi ta’ Mintoff, li nannti kienet issegwi ossessivament, kellhom rwol ċentrali fis-soċjalità li kellha ma’ oħta Karmena u ma’ sħabha Stella u l-Manti, kemm dawn in-nies bilkemm litterati kellhom il-kapaċità jqisu lilhom infushom bħala ċittadini ta’ dinja ħafna ikbar mir-raħal u l-gżejjer. Imma meta kont għadni tifel, kont irrid insikkitha kull darba li ssemmi lil Anwar Sadat jew lil Gaddafi u niftakar sew l-eżaltazzjoni li kont ħassejt fil-bidu tat-tmeninijiet meta b’rabja kbira nannti kienet qabdet ir-ritratt li kellha ta’ Gaddafi quddiem ix-xemgħa ħdejn l-istatwa tal-Madonna, mas-santi tal-Madonna ta’ Pinu, Frenċ tal-Għarb, Ġuża Bugeja, tal-Legion of Mary u r-ritratt ta’ Mintoff, u qattgħetu biċċiet. Konna bdejna nisimgħu dwar it-tilwim u l-antipatija li bdew jinbtu bejn Gaddafi u Mintoff fuq il-kwistjoni tal-Linja Medjana u min għandu d-dritt iħaffer bejn Malta u l-Libja wara li Mintoff kien ħareġ il-permess lil kumpaniji bħat-Texaco biex ifittxu għaż-żejt u l-gass. Fl-aħħar kienet ħelsitni minnu, però forsi kien tard wisq għax xorta kienet laħqet ħaditni narah il-Birgu, inxejjirlu minn fuq is-simenta tax-xatt bil-flokk ta’ Żużu w Pina dakinhar li Mintoff stiednu jiġi hawn għat-tieni darba, jew kif kellha ħabta tgħid in-nanna, biex jara lil Mintoff jibgħat lill-Ingliżi jeħduh f’sormhom.
Meta tfarfart, ommi kienet għamlet sforz kbir biex daħħlitni fi skola tajba u ma tiġix fi kliem Otman. Daħħlitni St Edward’s, skola fejn il-miżata kienet iktar għolja mill-kera tad-dar: niftakar sew it-taħdita li kellha fil-każin tal-Labour, taħt il-loġoġ tal-Furjana, ma’ ħabibitha Doris. Doris kienet daħħlet lit-tifel border u, għal ommi, l-edukazzjoni kienet il-mod li bih riedet tikkuntradixxi lil Otman u toħroġ lilha nnifisha u lili mill-klassi l-baxxa. U forsi kellha raġun għax mill-iskola tgħallimt biss kif insir iktar konxju tal-klassi li kont niġi minnha jien: bdejt nisma’ lil sħabi jgħajru lil nies oħra bil-manjieri tagħhom u ta’ familthom, fuq kemm kienu plebs, fuq kemm kienu ħamalli. Illum, waqt li qed nikteb dan l-esej, ninduna b’xi ħaġa li qatt ma kont intbaħt biha qabel: ismi, li tant kont nobgħod u nistħi minnu, li kien jeħilli lsieni meta niġi biex ngħidu jew ninfaqa’ nidħaq għax kont nisma’ t-tgedwid minn taħt l-ilsien idawwar kunjomi f’varjant wara l-ieħor tal-ħaxi, kien l-element tal-identità tiegħi li salvani mill-vjolenza klassista faħxija tat-tfal puliti fid-dinja elitista tal-iskola. L-isem Għarbi u l-kunjom li hu gidba legali u li nġorr miegħi, fuqi, ma kinux leġġibbli biżżejjed biex jagħtu ħjiel tal-isfond u l-klassi soċjali tiegħi; ismi u kunjomi xeħtuni ’l barra mill-mira ta’ dawk li kienu jedhew jaqbdu mat-tfal li familthom kienet tal-flus imma ħamalla. Pjuttost kellhom ħabta jġorruni magħhom u jgħallmuni kif għandi nitnejjek u nobgħodhom, kif għandi nuża l-kelma “Malti” bħala insult, kif għandi nitnejjek bil-mod kif jitkellmu l-Maltin, kif nimita l-aċċent tal-Maltin meta jitkellmu bl-Ingliż. Meta tfarfart sew, indunajt li fost it-tfal tal-puliti li kont magħhom, il-Malti kien indikazzjoni tal-ikbar falliment soċjali li seta’ jaħkmek, l-ikbar fjask fit-trobbija. U tgħallimt malajr kif ninħeba wara dawn in-nies. Tgħallimt malajr kif quddiemhom innaddaf l-aċċent billi nimsħu b’aċċent ieħor. Tgħallimt malajr nipproteġi lili nnifsi billi ninżel mill-vann tal-iskola fuq in-naħa ta’ Ta’ Xbiex u mhux tal-Gżira, kull nhar ta’ Ġimgħa meta kont immur għand ommi Triq l-Imsida, snin wara li hi u Antoinette kienu spiċċaw, snin wara li kienu tilfu ġidhom dakinhar li Antoinette daħlet id-dar kmieni filgħodu fis-sakra u bdiet ixxejjer pistola lejn ommha u faqgħetha bi tliet tiri ġo żaqqha mit-tieqa tal-kċina waqt li jien, Issam u Joanne konna qed nistaħbew fil-kamra ta’ ħdejn il-bieb ta’ barra. Dakinhar, wara ftit, ġiet ommi wara lejl xogħol, u sabet lil Filumena mal-art wara r-rixtellu, imdawra b’għadira demm, lil Antoinette tgħajjat u tibki, u lilna nħarsu lejn Filumena minn wara l-blinds nistennew lil xi ħadd jiġi. Filumena salvat għax kien fiha mara; niftakar lin-nanna tgħid li ħelsitha bi żbrixx għax iċ-ċomb intilef fix-xaħam u ma messilhiex l-organi. L-għada l-gazzetti kellhom ir-ritratt ta’ Antoinette u d-dar tal-Iklin fuq l-ewwel paġna u jien ridt immur ninħeba fil-kamra ż-żgħira ta’ nannti mar-ritratt ta’ Salvina u l-ilbiesi mdendlin fil-boroż tal-plastik. Wara ftit ġimgħat, Filumena ħafritilha imma ommi u Antoinette xorta kellhom ibigħu kulma kellhom biex iħallsu l-ispejjeż tal-qorti. Meta ħarġet bi probation, Antoinette ntefgħet tixrob iktar minn qatt qabel — u tiġini lura memorja kerha ta’ regħxa u mistħija ta’ meta wasslitni l-iskola darba filgħodu wara lejl il-Gżira, fis-sakra mejta, u niżlet kokka tbul barra x-xatba quddiem it-tfal deħlin. Ma ridtx immur iktar skola. Ma ridt nara lil ħadd. Inqtajt għalija waħdi u ntfajt naqra. Domt snin twal biex tgħallimt ninsa, inwarrab dak kollu li kien iwaqqagħli wiċċi l-art. U issa li qed naqra l-ittri ta’ Otman u qed nara li jien ukoll kelli dak l-affett tal-mistħija u l-iskumdità, inħoss fl-istess ħin rabta miegħu u sens ta’ ħtija kbir li qed inħalli dan l-affett iqarribni lejh. Nitħawwad iktar meta ninduna li ma nafx kif nista’ neħles minn din in-nassa li dħalt fiha. Kien hawnhekk li ndunajt li forsi l-omosesswalità setgħet kienet is-soluzzjoni biex insewwi l-habitus tal-klassi soċjali li għallimni d-disprezz lejn dak kollu li kien iġegħelni mmur ninħeba minn kulħadd.
It-terapista, min-naħa l-oħra, għallmitni nagħraf li l-aħjar għażliet li għamlet ommi kienu li tieħu ħsieb li jien nitgħallem nikteb u naqra u li ngħix u nitrabba man-nanniet. Għallmitni napprezza li ommi kienet għarfet li l-Gżira ma kienx posti biex ngħix fih b’mod fiss, li r-rutina u d-domestiċità tan-nanniet kienu iktar ta’ ġid, avolja kont nipprova ninżel il-Gżira mill-iskola malli jħalluna noħorġu, dejjem bi skuża li ridt il-firma t’ommi fuq xi pitazz. Kont ninżel mill-vann ’il bogħod mill-blokka flettsijiet fejn kienet tpoġġi ommi u n-nisa sħabha u biex żġur ħadd ma jinduna, kont ninża’ l-ġlekk, il-qmis u l-ingravata u nrembilhom ġol-basket ippuftjat li kelli, strixxi sofor, roża, suwed, u oranġjo. Ġieli kien ikolli nistenna wara l-bieb tal-ħadid maqful b’xi tliet firrolli, fit-tieni sular ta’ Lourdes Flats, bilqiegħda fuq it-taraġ mudlam, sakemm tiftaħli, joħroġ u jsellimli xi ħadd, iniżżel rasu, u jibqa’ nieżel it-taraġ nofsu mifxul u nofsu mistħi. Ommi kienet tbusni fuq il-wardiet ta’ wiċċi, ferħana se ttir, tagħmilli l-iktar ikel li nħobb, ninħasel bis-sapuniet riħa ta’ nies sinjuri u nilbes ħwejjeġ u żraben sportivi li kienet iġġibli minn barra minn Malta. Fil-flett kien hemm sterjo Pioneer f’kantuniera, salott tal-ġilda aħdar, u żewġ xkafef mimlijin lighters li kienet iġġemma’. Jien kont nintefa’ mal-art, noħroġ id-diski minn ġol-qoxra tagħhom u ndoqqhom, daqqa nippuftja ma’ Amanda Lear u daqqa ma’ Dalida. “Helwa ya Baladi” għadha toħodni lura f’dik il-kamra, jirnexxilha ġġibli lura l-irwejjaħ, il-ħsejjes, saħansitra ż-żiffa li kienet tidħol mit-tieqa li tagħti għal fuq l-Istadium tal-Gżira (inkonxjament, meta mort ngħix Milan, sibt ruħi noqgħod f’appartament li t-twieqi tiegħu kienu jagħtu għal fuq San Siro).
كلمة حلوة وكلمتين، حلوة يا بلدي
غنوة حلوة وغنوتين، حلوة يا بلدي
أملي دايمًا كان يا بلدي، إني أرجعلك يا بلدي
وأفضل دايمًا جنبك على طول
Kelma ħelwa u żewġ kelmiet, ħelwa arti,
Għanja ħelwa u żewġ għanjiet, ħelwa arti,
Ħolmti dejjem kienet li nerġa’ lura għandek, arti,
U nibqa’ dejjem ħdejk, għal dejjem.
Għand in-nanniet, ziti Janey kienet timlieni bil-kotba li kienet iġġib magħha mill-Meadowbank Hotel Tas-Sliema, fejn kienet taħdem ta’ seftura. Il-ħaddiema tal-Meadowbank kienu qishom familja kbira u s-sidien kienu jagħmlu ħafna festini għat-tfal u l-qraba tal-ħaddiema tagħhom. Lili, ziti kienet tħobbni bla qies u mill-kitbiet tiegħu, Otman ukoll kellu simpatija kbira lejha, lejn l-umiltà raħlija tagħha, lejn il-femminilità sottomessa li l-milieu tagħna kien sawrilha f’ġisimha. Kienet iġġorrni magħha kullimkien u meta ntefgħet tinnamra ma’ wieħed jaħdem hemm, bdiet tieħu lili magħha għall-festini. Kienet tgħallimni nikteb bil-pinna u bil-magħqud (għandha kitba pulita sew għal waħda li ħarġet mill-iskola ta’ tlettax-il sena), tixtrili l-kartonċin u l-kolla għall-proġetti, ittellagħni l-mużew, toħodni għand tal-gazzetti Ħal Balzan u tgħaqqadli l-Moby Dick Abridged Classics: naħa stampa u naħa kitba. Bis-saħħa tagħha qrajt l-istejjer ta’ Verne, Dickens, u Poe. Mill-Meadowbank kienet iġġibli l-kotba kollha li kienu jħallu warajhom it-tfal tal-Ingliżi u magħhom ġieli kienu jiżżerżqu wkoll kotba tal-kbar. Wieħed minnhom kien The True Confessions of Idi Amin ta’ Trevor Donald, li darba ħadt miegħi l-iskola tas-sorijiet meta kont tifel u qlajt ċamata mingħand l-għalliema tal-Year 3 li biex tpattihieli, dendlitli gażaża tal-kartonċin ma’ rasi u tefgħetni għarkupptejja fil-kuritur nofstanhar sħiħ biex nurik x’kotba ġġib miegħek l-iskola. Umiljatni. U l-umiljazzjoni għadha hemm xi mkien, ma nafx fejn eżatt, imma xi kultant nismagħha, inxommha, inħossha. Xi kultant tant tiekolni, li dal-ktieb inniżżlu minn fuq l-ixkaffa u naqra ftit paġni minnu. Però, ir-rabta li kelli ma’ ziti ġieli kienet tinħall f’daqqa meta ttiha waħda kerha u tinfexx issabbat rasha u l-ponn mal-ħajt, mutetti li baqgħet tagħmel sakemm iżżewġet u wara ftit snin telqet mingħand in-nanniet u kkalmat. Għamilt snin twal nosserva kontinwament lili nnifsi biex ma nirreplikax l-aġir ta’ niesi fid-dinja li dħalt fiha wara li tlaqthom u kont niġi ħażin sew meta naqbadni ngħajjat biex nitkellem jew nirrabja b’mod drammatiku. Ninħasad. Ninfiska li nkun ħallejt il-bieb imbexxaq fuq l-affett tal-passat u narah jiżgiċċali fil-preżent, u nerġa’ nibda nħares lejja nnifsi b’għajnejn Otman u bil-ġudizzju klassist tiegħu. Illum nifhem li l-klassi baxxa li twelidna fiha ommi, ziti u jien għandha teknoloġiji ta’ affett u mġiba li jissedimentaw, li jegħrqu fil-fond mudlam u sieket tas-suġġettività u ta’ laħamna, u mhux faċli togħdos għalihom.
Meta kbirt, komplejt nitgħallem il-mibegħda lejn l-affetti ta’ ġismi mill-kitbiet ta’ nies puliti li spiss jikkummentaw online. Naqra u nistudja l-imġiba tiegħi. Tgħallimt inħares b’disprezz lejn niesi meta nisma’ lil sħabi l-puliti jgħidu li aħna irrazzjonali, li m’għandniex sens komun, li ngħaġġbuha, li nesaġeraw kollox, li nbatu bil-grazzja, li niċċajtaw goff, li ma nafux noqogħdu f’postna, li nimxu fi grupp, li nqajmu kull fejn immorru, li npejpu żżejjed, li nifirħu wisq bix-xejn. U biex insib ftit sorellanza, ftit nifs f’dis-sikkatura, immur lura għall-kitbiet ta’ Didier Eribon fejn hu nnifsu jmur lura għall-kitbiet ta’ Jean Genet u jgħid li meta jaħseb u jmur lura fil-memorja, isib “dan ‘ir-reġjun tiegħi nnifsi’, kif kien jgħid Genet, li minnu tant fittixt li naħrab: spazju soċjali li kont tbegħedt minnu, spazju mentali li kontrih kont bnejt lili nnifsi, iżda li xorta waħda kien jikkostitwixxi parti essenzjali mill-esseri tiegħi.” U nkompli naqra:
Ir-ritorn lejn l-ambjent li ġejjin minnu — u li minnu ħriġna, f’kull sens tal-kelma — huwa dejjem ritorn lejna nfusna u ritorn għandna stess, nerġgħu ningħaqdu ma’ nnifisna kemm ippreservat kif ukoll miċħud. Imbagħad, f’ċirkostanzi bħal dawn, jitfaċċa fil-kuxjenza dak li xtaqna nemmnu li konna nħlisna minnu, imma li ma nistgħux ma nagħrfuhx bħala parti mill-istruttura tal-personalità tagħna, jiġifieri l-iskumdità li tinħoloq mill-appartenenza għal żewġ dinjiet differenti, tant imbiegħda minn xulxin li jidhru irrikonċiljabbli, imma li madankollu jeżistu flimkien f’dak kollu li aħna; melankonija marbuta mal-“habitus maqsum”, biex ninvoka l-kunċett straordinarju u qawwi ta’ Bourdieu.
Forsi dan il-ħsieb itini l-ħajra u l-abbiltà li nħares lejn mumenti iktar ibsin biex nagħmel sens minnhom, fejn l-affett tal-klassi tiegħi jitgħaqqad u jitqabad mat-trawma personali u kollettiva. Hawnhekk nipprova nqanqal il-memorji ta’ meta ziti nqabdet tqila bit-tieni wild. Kienet tippreferi tieħu lili għall-visti tal-isptar minflok tmur ma’ żewġha. Darba minnhom, waqt li kont qiegħed nistennieha tlesti fis-sala ta’ Karin Grech, rajtha ħierġa tibki u tolfoq isserraħ fuq dirgħajn kuġintha li kienet ners. Bilkemm kellha saħħa żżomm wieqfa. Ta’ tifel li kont, ma kelli l-ebda idea x’naqbad nagħmel. Ippruvajt inżommha imma bdejt nibża’ ħafna, biża’ kbir, biża’ li kien jeħilli bħal stampa inkullata ġo moħħi u mbagħad nagħmel l-iljieli wiċċi ’l fuq fis-sodda l-bajda maġenb nannti, l-ansjetà tikolni, nipprova nisma’ jekk nannti għadhiex tieħu n-nifs jew jekk saritx katavru u se tibda tiksaħ ma’ koxxti, nimmaġina li taħt is-sodda, ħdejn il-fliskaturi, hemm għajnejn ix-xjaten li sieħbi tal-iskola Sean kien jara jistennewh meta jasal id-dar, fuq it-tarġa ta’ fuq nett, biex iballtulu xebgħa fuq xebgħa u jdamdmuh u jiġi l-iskola mbiċċer. Kont niffissa fuq is-slaleb żgħar u żlugati li kienu jidhru fuq il-ħajt, ir-rifless tagħhom ħiereġ mill-għatu tal-landa li kien jgħatti t-tazza tax-xemgħa fuq il-gradenza-santwarju Marjan-Mintoffjan ta’ nannti u nipprova nżomm in-nifs sakemm nistordi u norqod. Il-biża’ kont nafu sew fi tfuliti: kien diġà ħakimni u kkolonizzali ġismi meta kelli sitt snin u kont niġi mill-iskola wara li nkun għamilt ġurnata nhewden, imbeżża’ li se nħabbat mat-tieqa tal-kċina u ma jiftaħli ħadd għax in-nanniet ikunu mejtin, mixħutin mal-art f’għadira demm. Dakinhar, imma, il-ġinekologa kienet qalet lil ziti li t-tqala ma kinitx f’saħħitha, li l-fetu kien anomalu, li ma kienx ifforma sew, u li ma kienx hemm x’tagħmel. Illum naf li l-fetu li kienet qed iġġorr ziti kien anenċefaliku u allura partijiet mill-moħħ u mill-iskutella tar-ras ma kinux iffurmaw sew. Id-dar bħal daħlu l-ġinnijiet mid-deżert: waqgħet dalma li kellha riħa fetida ta’ mewt imħallta mar-riħa kimika ta’ lumi sajfi mis-sapuna ħadra tal-Fa. Qalulha li se jieħdu xi kampjun tal-ilma minn ġol-borża, li se jagħmlu ultrasound ieħor, li se jdaħħlu idhom u jħossu biex jaraw huma stess jekk l-iskutella għaqditx. Sadattant, ziti niżlet ġo psikożi dipressiva u l-ebda tabiba jew konsulta tal-professuri ma setgħu jgħinuha. Kellha tibqa’ ġġorr il-fetu ġo fiha għal erba’ xhur oħra u fid-disa’ xahar, welldet tarbija li għamlet ftit sekondi ħajja. Lil ziti xeħtuha ġo kamra maġenb mara li kienet għadha kif welldet tarbija b’saħħitha, u ħallewha hemm tipprova tifhem x’kien għadu kif ġara lil tagħha. It-tarbija mejta tawha lil ommi, li keffnitha, poġġietha ġo tebut, u għamlitilha funeral li għalih marret hi biss. Difnitu l-Addolorata ġol-qabar ta’ Antoinette u lil ziti ma qaltilha qatt fejn kien. Meta ġiet lura mill-isptar, ziti ċediet għal ġo vojt prelingwistiku. Fil-klassi ta’ niesi, id-diskors tat-trawma u s-saħħa mentali kienu ’l bogħod sew mill-possibbiltà ta’ espressjoni diskursiva li tħallik tagħrafhom, tant inqas tipprova tikkurahom. Tħallik biss tara l-persuni neżlin u neżlin ġo toqba li tiblagħhom sakemm anki l-eku ta’ leħinhom jiskot ġo widnejk.
Jumejn wara, fis-7 ta’ Novembru 1973, bagħtilha ittra ta’ tliet paġni, lista ta’ sentenzi kull waħda b’numru fil-ġenb, ittra-lista li fiha jirrispondi l-ittra li kienet bagħtitlu hi fid-29 ta’ Ottubru, l-għada ta’ għeluq sninha. Milli jidher fl-ittra tagħha kienet semmietlu xi nies u jgħidilha li m’għandux idea fuq min kienet qed titkellem. Jgħidilha li m’għandu l-ebda ħbieb Malta li joqgħod jitkellem magħhom fuqha. Jikkonfermalha li qatt ma bagħat lil ħadd għand ommha — mill-ewwel ġurnata li ltaqgħu. Jgħidilha li m’għandu l-ebda idea min hu dan il-Malti li mar għandhom, jgħidilha fuq dak li kien sar bejniethom — hu ma kien bagħat lil ħadd; assolutament ħadd. Milli jidher, kien mar xi ħadd għand nannti u qalilhom li Otman mar jgħid fuq ommi, mar jgħid x’kien jagħmel magħha u x’kienet tagħmel hi. Ibgħatli ismu u għidli int min hu għax jien m’għandix idea min hu dan il-bniedem. Jgħidilha li ħadd ma jaf xejn fuq it-tarbija ħlief Ħadi: m’iniex miġnun biex noqgħod immur inxandar dawn iċ-ċuċati — it-tfal jagħmlu hekk u jien m’iniex tifel. U nista’ ngħidlek ukoll li qatt ma qsamt ma’ ħadd dak li ktibtli fl-ittri li bgħattli — dejjem żammejt kollox għalija. Sakemm mhux xi gidba jew skuża min-naħa tiegħek. Ifhimni x’se ngħidlek f’din l-ittra:
1. Mindu ltqajna, qatt ma għedt lil ħadd dak li ġara u dak li għamilna; dak li għamilna jibqa’ biss bejnietna.
2. Jien qatt li hu qatt ma bgħatt lil ħadd għand niesek.
3. M’għandi l-ebda ħabib Malta biex inqabbdu jmur jitkellem kontrik ma’ familtek.
4. Jekk jiġi xi ħadd jgħid lilek jew lil ommok li bgħattu jien, giddbu mill-ewwel; jien qatt mhu se nibgħat lil ħadd għandkom.
Jistaqsiha biex tibgħatlu deskrizzjoni ta’ dan ir-raġel li milli jidher mar ikellimhom mit-tieqa. It-tieqa tad-dar ta’ Fuq il-Borġ kienet tagħti għal fuq it-triq u faċli tersaq lejha u ssibek wiċċ imb wiċċ ma’ min ikun ġewwa. Ismagħni, anki jekk jiġi ħija Malta, jien mhux se nibagħtu għandkom, serraħ rasek. Żgur. Jekk jiġi jfittxek biex ikellmek, u jgħidlek li bgħattu jien, temmnux — għax jien m’għandi l-ebda intenzjoni nibgħat lil ħadd. Ħija ’qas biss jaf bik. L-uniku raġel Malti li naf huwa dan ir-raġel li qed tibgħatli l-ittri miegħu u jien qatt ma kellimtu fuqek jew fuq li għamilna. Hu stess ma jafx kif int sirt taf x’jismu u fejn joqgħod.
Fl-ittra tagħha qaltlu li qatt ma kien bagħtilha flus biex tmur Tripli u hu rrispondieha li hi qatt ma kienet qaltlu li tixtieq tmur: imma din xi skuża minn tiegħek għax int la trid tiġi u lanqas iħalluk tiġi familtek xorta waħda. Missierek biss ma jiddejjaqx kieku kellek tiġi tgħix hawn; l-oħrajn għandhom bżonnok għax ma jafux ifendu għal rashom u mhux għax iħobbuk. Int qatt m’int se tiġi l-Libja għax int trid tkun mara ħielsa mill-irġiel; naf x’qed ngħid. U jekk dan int stess ma tafux, mela ħares ħarsa lejk innifsek. Kieku kont mara mija fil-mija, kont iżżommli jdejja u tiġi fejn immur jien; kieku kont mara onesta u perfetta, għajnejk kienu jfittxu lil ta’ żewġek. Imma int minflok tagħżel lili, għażilt lilek innifsek. Flok tħares f’għajnejja, tħares f’għajnejn in-nisa. U int trid li nikru flett Malta, li nixtru l-għamara, u li jien niġi hemm meta nkun field break. Insa li qatt se tiġri din. Mur u oqgħod sefter lill-Ingliża jew lil dawk il-Lhud ħbieb tiegħek u ta’ zitek. Ma tridx tifhem li Malta ħadd ma jixtieqlek il-ġid. Jien ridt li nibdew ħajja ġdida, imma int la jħalluk titlaq niesek u lanqas int stess ma tagħti permess lilek innifsek tħobb raġel. Jien lest biex niffirma l-karti tad-divorzju, jew x’għandkom Malta. U lit-tifel żommu int għal dejjem. Ibdillu ismu u tih isem Malti u tgħidlux li jien missieru; ’qas biss irrid li jkun jaf ma jmurx jitlaqlek xi darba u nsibu ma’ wiċċi fuq l-għatba tiegħi. Żommu int u gawdih. U jekk trid tħallih kif inhu, trabbih li jkun jaf li hu Libjan, ara int. Biċċa tiegħek. Biss jekk tgħidlu, jaf jitilqek. Imma l-aħjar ħaġa li nistgħu nagħmlu hi li nħassru dak li kien hemm bejnietna — għax hekk se titfa’ lili f’diffikultà u naħseb anki inti stess taf issib il-problemi ’l quddiem. Int trid tgħix ta’ sinjura u jien irrid ħajja normali. Int trid tgħix miftuħa għad-dinja; jien irrid iċ-ċokon. Issa se nibgħatlek 350 lira u ibda ħajja ġdida bihom. Lili insieni. Jien mhux se nerġa’ nersaq lejn Malta. Ħaġa waħda biss nixtieqek tagħmel: iffirma l-karti tas-separazzjoni. U nispera li ssib lil xi ħadd li jħobbok mitt elf darba iktar milli ħabbejtek jien.
Mehmuża ma’ din l-ittri nsib folja ta’ ittra oħra imma li għalkemm tidher li hija r-raba’ paġna tal-ittra tad-9 ta’ Novembru, fil-fatt hija biċċa minn ittra qadima. Spiċċat hawn għax il-karta u l-kitba jixxiebhu. Ninduna li hija biċċa minn ittra li bagħtilha meta kien għadu jridha, isejħilha ħaninti qalbi, jgħidilha li l-karta ma fihiex biżżejjed spazju biex jiktbilha kemm jixtieq ikun ħdejha, idandan il-melankonija ta’ mħabbtu lejha billi jgħidilha kemm huma żvinturati, kemm huma misħutin bħala koppja li jħobbha tant imma li ma jistax ikun ħdejha, magħha l-ħin kollu. Jgħidilha li qed jara x’jagħmel biex jiġi, li iktar ma jaħseb fiha u jisma’ isimha ġo rasu, iktar żobbu jibbieslu u juġgħu, u li se jkollu joħorġu mill-qalziet u jilgħab bih. Jekk ma tismax mingħandi daqs tlieta jew erbat ijiem oħra, tinkwetax. Mhux jien. Il-posta. Kollox bid-dewmien sirna hawn.
Il-kontroll li ried ikollu Otman fuq ġisimha, fuq l-imġiba tagħha, fuq l-infrastruttura ta’ emozzjonijiet li kienet qed tħoss, nagħrfu — nagħrfu mill-mod li bih uħud mill-għalliema u minn sħabi kienu jkellmu lili meta kont tifel biex noqgħod bilqiegħda sew, ma nżegligx, ma nitkellimx bil-kantaliena, ma noqgħodx sieq fuq sieq, ma nkunx daqshekk drammatiku u emozzjonali, ma naqrax kotba tal-bniet, ma niħux wisq gost nisma’ kantanti nisa jingħu jew iwerżqu, ma noqgħodx nilgħab mat-tfajliet, ma naqbiżx il-ħabel u l-lakstu, ma nogħxiex meta tiġi ħabiba tiegħi u noqgħod nimmaljalha xagħarha jew nintilef indendel ix-xenxilli mal-manku tar-rota jew indawwar il-bastun tal-pompom girls bejn is-swaba’ waqt li nimmarċja fil-post. Minflok, kelli nitgħallem il-mossi kollha tas-subien. Kienu jgħiduli li kelli wisq mossi u mutetti imma jien kont nara l-mossi tas-subien iktar esaġerati, iktar drammatiċi, iktar jagħtu fl-għajn. Tgħallimna nimmaġinaw li l-mossi huma xi forma ta’ espressjoni naturali tal-ġisem minflok teknoloġiji li nġissmu waqt li nosservaw lil ħaddieħor jgħaddilna l-imġiba sanzjonata mid-dittaturi tal-milieu li nitrabbew fih. Għandi memorja ta’ meta kont tifel, fiż-żmien meta Joanne bdiet tagħmel il-ġinnastika l-iskola u kellha leotard sewda bin-nofs komma tasal sa ftit ’il fuq mill-polz u skullata. Ridt bilfors waħda minnhom imma kont naf li ma jistax ikolli għax kienet tal-bniet. Meta darba kien is-sajf u kienu waqfu l-lezzjonijiet, kont ħadthielha u mort għand nannti nilbisha bil-moħbi, fil-kamra ż-żgħira, niġġebbed u ninqaleb u nitgħawweġ bejn iż-żewġ sodod żgħar. Meta waslet ix-xitwa, ġiet ommi għand in-nanna u qaltli biex lil Joanne nagħtiha l-leotard lura. L-istorja waqfet hemm għalihom imma għalija l-kisra u l-mistħija li kienu jafu li ħadthielha jien niżlu ġo fond li m’għadnix nista’ nilħqu, fond li ma nistax ninżel fih biex intella’ l-weġgħa lura fil-wiċċ u ngħannaqha miegħi u nwennisha. Dan l-aħħar, tkellimt mal-artist u l-kittieb Aimé Dabbadie dwar il-prostetika li niġu mċaħħda minnha fi tfulitna u li mmorru nixtruha bil-moħbi, nisirqu l-flus biex inkunu nistgħu nixtru l-logħob jew il-ħwejjeġ li ħadd ma ried itina. Qalli li forsi wasal iż-żmien biex immur nixtri leotard jien — li forsi dak hu l-uniku mod li bih nista nerġa’ nsib il-kisra u nsewwi l-qasma psikika ta’ tfuliti. Imma m’iniex ċert jekk għandix il-kuraġġ nerġa’ mmur hemm — nibża’ li issa laħaq tbattal dak il-post, li ma nsib l-ebda suġġettività tistennieni, li nsib biss il-vojt, is-skiet, il-baħħ, il-ħajbu ta’ psike maqsuma u deżiderju mkisser. U minn dan il-post maqsum nibda nħoss għal ommi meta naqra l-mod kif kien qed ikellimha u jipprova jikkontrollalha ħajjitha Otman; inħoss li forsi anki hi kienet tbati mingħajr ma titkellem dwar il-qsim psikiku fir-rigward ta’ ġisimha, u l-imġiba ta’ ġisimha fid-dinja. Inħoss li, forsi bħali, għamlet ħajjitha tħares lejha nnifisha minn għajn iddur madwar rasha li l-ħin kollu tberraq u tara jekk il-pass hux newtrali jew maskili wisq, jekk il-leħen hux baxx jew aħrax, jekk il-mossi u l-mutetti humiex ikkontrollati jew goffi u bla grazzja, jekk hux qed tkun kalma jew vjolenti u aggressiva kif kien mistenni li jkun raġel fil-klassi tagħha, jekk kinitx qed issib refuġju fix-xorb meta toħroġ ix-xamma ta’ problema, jekk il-ġenerożità tagħha kinitx kumpens għall-maskulinità bħalma sħabi ġieli jikkummidjaw u jdaħħqu biex jikkumpensaw għall-fatt li jaqilgħuh f’sormhom. Biss inħoss ukoll it-toqol jeħfief meta nipprova ngħaqqad l-ewwel memorji tiegħi u nara kemm il-maskulinità u l-liżbjaniżmu buċċ li ħaddnet għenuha; jekk mhux eżattament biex toħroġ mill-klassi li twieldet fiha, għall-inqas għenuha tibni habitus sekondarju biex lili trabbini konxju ta’ kemm hi tqila d-dominanza maskili fil-milieu ta’ niesi. Jien, min-naħa tiegħi, kont dejjem konxju li t-tfal huma faxxisti fl-insistenza tagħhom li jridu kollox jibqa’ l-istess anki jekk huwa ħażin għalihom jew għan-nies ta’ madwarhom, li l-qagħda ta’ ġismi, leħni, u għemili fid-dinja kienu tad-daħq għax kienu differenti mill-mod ta’ kif dawn it-tfal osservaw id-dinja, interjorizzawha u rriproduċewha. Kont naf ukoll, però, li l-effemminiżmu kien tarka tajba għalija, li felħet taqla’ ħafna biex tipproteġi dak li kien hemm moħbi warajha — il-biża’ li xi ħadd jgħajjarni b’li jien Libjan. Meta kbirt u bdiet issir moda l-maskulinità fil-milieu queer, għal ħafna minna — bħal ħafna liżbjani buċċ u rġiel trans — il-maskulinità li l-iktar faċli naċċedu għaliha ma kinitx waħda sofistikata u erudita u kolta imma dik li nsibu mdawra magħna kullimkien, il-maskulinità tal-klassi tal-ħaddiema. Meta bdejt nittrasforma l-grammatika ta’ ġismi, nibdel leħni, kif nimxi, kif inpejjep, kif nerfa’ l-ħadid il-gym, kif nisma’, kif inpoġġi, kif nilbes, kif inħares, kif nippreżenta r-rwol sesswali tiegħi, kif nirraġuna, kif nikkontrolla l-emozzjonijiet tiegħi, kif niżfen, kif nixħet il-ħars tiegħi — hemmhekk indunajt li meta inti ġġissem il-maskulinità dominanti, is-soċjetà troddlok dividend enormi, tissanzjonak, saħansitra tibda tinteressa ruħha f’min int, f’kif taħxi. Tasal anki tinsa l-eterosesswalità tagħha u tibda tissaltja biex tilgħab miegħek. Bdejt ninduna li allura l-istigma mhix lejn l-omosesswalità nnifisha imma lejn il-femminilità fil-ġisem meqjus maskili. Kien b’dan il-ħsieb li rnexxieli ntaffi ftit mill-biża’ li kelli li ommi kienet għaddiet minn qsim psikiku enormi, li għexet f’habitus maqsum kif kont għext jien, għax indunajt li forsi l-liżbjaniżmu buċċ kien taha ftit mid-dividend li s-soċjetà lesta tagħti lil dak li huwa l-espressjoni ta’ kulma hu sanzjonat.
Fittixt fuq li fittixt bijografiji jew djarji ta’ Maltin jew barranin li kienu jaħdmu mal-kumpaniji taż-żejt biex nipprova nifhem x’kien qed jagħmel Otman, fejn kien qed jgħix, jekk kinitx ħaġa komuni li l-irġiel kienu jibagħtu l-ittri lil nieshom. Imma ma sibt xejn u allura jkolli nerġa’ ndur għal kliem Godwin. Kliemu jibda jimla ftit mil-lakuni tal-ittri ta’ Otman. Qalli li meta wasal il-Libja, fl-1972, it-triq tal-airport il-qadim kienet kollha refuġjati fit-tined, imdawra bil-pjanċi tal-fdiewex. Kienu għadhom qed jibdew jgħixu suret in-nies, avolja meta Gaddafi beda jtihom id-djar, kienu jdaħħlu l-annimali kollha u jtellgħuhom fuq. Dak iż-żmien ma kien hemm kważi xejn. Fi żmien Sanusi, kien ġie xi ħadd minn Dubai u qalilhom li Tripli setgħet tkum il-ġawhra tal-Afrika u qalilhom li ried jagħmilha bħal Dubai. Fejn hemm il-Kastell kien diġà qed jaqa’ u l-Pjazza l-Ħadra kienu radmuha. Qabel kien hemm mina bejn il-Kastell u l-baħar u kien hemm skoss statwi ta’ rġiel u nisa tal-irħam b’sidirhom maqtugħ jew bil-parti tagħhom iċċippjata. Mutetti tat-Taliban. L-ilma kien jidħol sal-istatwa tal-għażżiela u l-vapuri kienu jaslu s’hemm għax il-baħar kien jibqa’ dieħel sal-arkati. Imma radmuh kollu. Kien hemm ukoll qasab il-melħ u għasafar ipassu. Kien hemm palazz u ħabs ukoll imma neħħew kollox biex għamlu dak li hemm illum. Naf għax kont immur nagħmel ġurnata jew tnejn Tripli anki qabel niġi lura Malta. L-istatwa tal-għażżiela issa kissruha waqt il-gwerra ċivili. Jien kont Waħa, Gialo, fuq in-naħa ta’ ġewwa tal-Libja. Meta wasalt, kont nikteb ittra lil Rosie kważi kuljum u ġieli kont ninżel xi jumejn Tripli u mmur il-posta u nibgħatha minn hemm. Ifhem, il-Waħa kien hemm post fejn stajt tmur u titfa’ l-ittri u mbagħad jiġu jagħżluhom u joħduhom lejn Tripli — imma ħafna drabi kienu jintilfu. Kelli ħabta ninżel Tripli u mmur nibgħat l-ittri mill-uffiċċju postali, fejn kien għad hemm il-katidral. Niftakar darba ġejt Malta fuq brejk u meta tlajt lura, sibt il-qalb ta’ Ġesù u Marija maqlugħin, u fuq, minflok is-salib tellgħu l-qamar u l-istilla. Kont immur l-uffiċċju postali biex nibgħat l-ittri jew meta ridt nagħmel xi telefonata. Tmur hemm. Toqgħod tistenna. U mbagħad jgħajtulek. “Kabina tlieta.” Naħseb ftit u ninduna li Otman qatt ma jsemmi li ċemplilha — kien jiktbilha biss. Spiss, imma, meta kont nikteb l-ittri għal Malta, kont nibgħathom ma’ xi ħadd ġej għax jekk kont nibgħat ittra u nagħmlilha ħafna bolol biex tasal malajr, inqas kienet tasal. Forsi kienu jaħsbu li fiha xi ħaġa.
Nistaqsih fuq il-pagi li kienu jaqilgħu u fejn kienu joqogħdu. Kliem Godwin jiġi malajr, il-memorja mimlija u ġieli tiġri bih, jassoċja l-andament politiku ta’ Gaddafi ma’ dak li kien qed jgħix hu meta jitla’ jaħdem il-Libja, ma’ kif il-Maltin kienu meqjusa fuq il-post tax-xogħol, mal-mod ta’ kif il-Libjani bdew jemanċipaw ruħhom bil-mod il-mod wara li Gaddafi nnazzjonalizza l-industrija taż-żejt u taha f’idejn l-NOC. Kien hemm tliet tipi ta’ payroll, qalli Godwin. Il-Libjani kienu jitħallsu bid-dinar, l-Ewropej, inklużi aħna, nitħallsu bl-isterlina, u mbagħad kellhom l-Amerikani u l-Kanadiżi bid-dollaru. Kellhom ukoll l-aġġustament għall-għoli tal-ħajja. Lilna l-Maltin kienu jqisuna bħala Ewropej mhux Għarab, biss jekk kont tmur il-Libja u taqbad taħdem ma’ kumpanija minn hemm stess, kienu jħallsuk bid-dinari Libjani avolja Malti. Imma kien hemm Filippin, pereżempju, li kien jagħmel l-istess xogħol tiegħi imma kien jitħallas inqas: kien jieħu 800 sterlina fix-xahar biss minħabba l-cost of living ta’ pajjiżu u jħallsulu l-passaġġ kull tliet xhur biex jaġevolawh. Meta l-Libjani ddeċidew li jibdlu d-dinar, jiġifieri meta ġabru d-dinari l-qodma, kien hemm min ħa l-bank xkejjer tas-siment mimlijin flus tal-karti fuq dahru. Xkejjer fuq xkejjer tas-siment ippakkjati kollha flus. Nistaqsih minn fejn kienu jġibuhom dawk il-flus kollha: kien hemm min kellu l-ħwienet. Kien hemm ukoll il-bdiewa. Fi żmien ir-re, il-Libja kien hemm min għamel kemxa flus sew u fis-suq kont issib li trid. Biss meta daħal Gaddafi, sab pajjiż fqir, mitluq, mimli raba’ u tribujiet; bini ftit li xejn kien hemm u s-sistemi tal-iggvernar ma kienu jeżistu mkien. Imma fl-ewwel snin wara l-kolp ta’ stat tal-1969, bdew jidħlu l-flus taż-żejt bħar-ramel. Gaddafi bena l-isptarijiet, beda jagħti l-edukazzjoni, id-djar — kollox b’xejn. Ried iġib il-Libja fuq il-livell tal-pajjiżi tal-Golf. Imma fl-istess ħin beda jżarma l-partiti. Qalilhom li d-demokrazija ma setgħetx taħdem hemm. Kiteb il-Ktieb l-Aħdar u għamel sistema li sejħilha al-Ġamaħirija — stat tan-nies — bil-kungressi u l-kumitati li suppost kienu ta’ kulħadd, fejn kulħadd seta’ jitkellem. Imma fil-verità, min kien jgħid kelma kontra, kienu jisparixxuh. U għal ta’ xejn Gaddafi pprova jagħmel alleanzi ma’ kulħadd — mal-Eġittu, it-Tuneżija, l-Alġerija — għax kollha waqgħu. Fl-aħħar kien qal: “ħa nimxi lil hinn mill-Pan-Arabiżmu u mmur lejn il-politika Pan-Afrikana.” U minn hemm beda jagħti l-flus lil min idoqqlu — Idi Amin, il-kapijiet tal-Mali, in-Niġer. Imma kulħadd beda jibża’ minnu. Il-Punent speċjalment. Fl-aħħar tas-snin tmenin beda jbiddel fehmtu, ried jilliberalizza ftit — sa beda jeħles ftit mill-priġunieri politiċi, fetaħ ftit għat-turiżmu, saħansitra beda jitkellem fuq drittijiet ċivili. Imma mbagħad kien hemm il-bomba ta’ Lockerbie u daqshekk. Poġġewlu s-sanzjonijiet u, bħal kollox, waqaf u mar lura għal kif kien.
Ngħidlu li bis-sanzjonijiet il-Punent għamel ħerba mil-Libja — li kont tħossha sew kemm meta kont tmur is-supermarket u ssib l-ixkafef vojta, kif ukoll meta tiġi Malta u tiltaqa’ mal-Libjani li kellhom leblieba biex jiġu jixtru kollox minn hawn: kaxxi tal-jelly tal-Foster Clark, għaġin tal-Master, trab tal-ħalib għat-trabi, mediċini, kotba tal-iskola — kollox kont tara fuq il-vapur tal-Libja meta kienu waqfu t-titjiriet. Ngħidlu li l-Punent warrabha lil-Libja, qafel lil-Libjani ġo ħabs ekonomiku u kulturali, ħalliehom hemm ifendu għal rashom imwarrbin, imwerwrin li se jimirdu u mhux se jsibu mediċini biex jikkuraw lilhom infushom jew lil uliedhom, ħalliehom jegħrqu fil-paranojja u s-sorveljanza interna għax dejjem hekk jiġri bis-sanzjonijiet — il-ġirien iduru għal xulxin. Ftit qabel qatluh lil Gaddafi, ikompli jgħidli Godwin, kien hemm skoss supermarkets li kienu tat-tifla tiegħu Ajxa Gaddafi. Kellha xi tliet supermarkets: wieħed Giorginpopoli fejn kienu joqogħdu l-Amerikani. Intom tgħidulu Gargarex issa. L-ewwel mara kienet ners — apparentament, kienet marret tgħidlu li se jivvalenawh, u ftit wara żżewwiġha. Gaddafi, jekk kont wieħed minn tiegħu, sinjurun kien jagħmlek. Fuq ir-rigg, meta t-tmexxija tal-kumpaniji taż-żejt ġiet nazzjonalizzata, kien hemm drabi meta jekk il-ħaddiema Libjani stess ma kinux ikunu kapaċi għal xogħolhom — pereżempju, ikollok wieħed b’kuntratt ta’ driller imma jekk terħilu waħdu jkissirlek ir-rigg kollu — kienu xorta jtuh il-paga ta’ driller imma mbagħad jeħilsu minnu u jgħidulu li jista’ ma jidħolx għax-xogħol. Uħud minnhom kienu jmorru Tripli, oħrajn kienu jibqgħu hemm ma jagħmlu xejn. Imma kien hemm dawk li kienu jmorru t-Turkija jġibu l-affarijiet u saru sinjuruni. Meta kien hemm l-embargo saħansitra kienu jiġu hawn jixtru s-sigaretti u l-bottijiet tal-preserve mingħandna — għall-inqas sakemm il-Mossad qatlu lil Fatħi Xaqaqi. Meta sabuh ħiereġ mid-Diplomat ta’ Tas-Sliema u mlewh bullets minn fuq mutur, Guido De Marco kien konvint li Gaddafi kien jaf biż-żjara ta’ Xaqaqi f’Malta, avolja kien hawn bil-moħbi, u allura bħal beda jwaħħal fih. U l-Libja bil-Malti ngħidu qatgħet il-bajd biex tinki ’l-mara. U mindu ġara hekk, biex tmur Tripli kienet uġigħ ta’ ras, basta hawn bieb u għatba. Bdejna nużaw il-vapuri Taljani għax it-titjiriet twaqqfu — konna mmorru bit-Toletela, il-Garnata, jew il-Hanaa. U mbagħad bdew jidħlu ħafna mingħand il-Griegi; il-Griegi kienu bully għax kont titlobhom l-alkoħol u kienu jtuk flixkun tal-ilma mimli vodka jew gin. Biss fir-Ramadan kienu jieqfu biex ma jmurx jiġi xi Libjan jieħu boqqa minnu għax jaħsbu ilma. Il-Kanadiżi ġieli kien ikollhom xi ħabib li kien jimlielhom l-ispirti fil-bottijiet tal-juice. Ċerti affarijiet fl-aħħar kienu jħalluk ittellagħhom; jien, pereżempju, kont ngħidlu x’għandi mill-ewwel biex ma joqgħodx idaħħal idu fil-basket. Fl-aħħar anki suppressat tal-beef kont issib u prodotti tal-ħasil mill-Italja. U fl-ewwel snin li bdejt nitla’, Gaddafi kien beda jqassam il-proprjetà lill-familji, pereżempju l-vilel tat-Taljani li kienu joqogħdu fihom l-Amerikani sakemm telqu. Meta Gaddafi ħareġ bil-one house one family, dawn li kellhom għaxar vilel kienu bdew jinkwetaw sew li se joħodhomlhom. Allura x’għamlu, bdew iżewġu lit-tfal għax inkella joħdilhom id-djar. Qabel, jekk ma jaċċettax missierha, ma kienx jirnexxilek tiżżewweġ. Imma Gaddafi kien bidel il-liġi biex meta koppja riedu jieħdu ’l xulxin, missierha ma setax jindaħlilha. Għalina l-ħaddiema taż-żejt, imma, kien hemm akkomodazzjoni tal-ġebel, però mhux kulħadd kien joqgħod fl-istess post. Jien qatt ma rqadt f’kamp jew fi trailer jew f’xi villa meta kont xogħol il-Libja. Imma kull meta kont inkun hitch, dejjem qgħadt ġo waħda mid-djar ta’ sular wieħed, sempliċi, li kien ikun hemm viċin u dejjem bil-mixi mort il-post tax-xogħol. Hawnhekk Godwin intefa’ jpinġi l-pjanta ta’ kif kienet tkun imqassma l-akkomodazzjoni, fejn kienu l-bibien u t-twieqi, is-salott, il-kċina, il-common area.
Fis-sebgħinijiet ma tantx konna nitħalltu mal-Libjani — kienu qishom jibżgħu. Imma mbagħad meta l-maintenance coordinator għamluh Libjan, u s-suprintendent ukoll għamluh Libjan, il-Libjani tellgħu l-ġwienaħ bħall-anġli. Kien hemm Libjani edukati ħafna — kien hemm min ma kienx. Jien, pereżempju, kont irrakkomandajt wieħed, Fatħi Omar, imma beżaqli fis-sunnara għax kien jisker. Issa dan kellu tifla avolja kien għadu żgħir ħafna. Kienu bagħtuh jistudja l-Ingilterra imma kien imur jixrob u jisker — u ġie lura biċ-ċertifikat imma ma kienx jiswa karlin għax iċ-ċertifikati kienu jtuhomlhom biex jibqgħu jibagħtulhom l-istudenti. Dak iż-żmien kien hemm ukoll Amerikan, miżżewweġ waħda mit-Trinidad; kienu għamluh maintenance coordinator u dan li mar l-Ingilterra, darba nsibu hemm bilqiegħda fl-uffiċċju u qalli: “this chair makes you powerful; from now on I’m in charge.” Ġie l-Amerikan u qalli iva, issa hu laħaq. Dan l-Amerikan imma kien jilagħqilhom sormhom sew, anki jiekol magħhom kien. Meta kien hemm l-Amerikani, fil-kċina konna noqogħdu linja għalina u linja għall-Għarab, peress li huma jieklu l-ikel tagħhom. Imma meta ħadha l-NOC, biddluha u għamlu linja waħda biss — li jieklu huma trid tieklu inti. Jekk ma tħobbx il-ħaruf, ara x’se tagħmel! Insomma, meta qalli hekk, qbadt il-bagalja, mort biddilt, u staqsejtu: “what do you want me to do?” Weġibni: “grab the broom and sweep.” Issa dan, kull darba li kienu jċemplulu u jqabbduh jagħmel xi ħaġa, speċjalment billejl, lili kien iċempel l-ewwel, għax jew dejjem meqrud bil-ħaxixa kien ikun, jew dejjem fis-sakra għax kien jiddobba xi flixkun mingħand xi ħadd. Ħaxixa kien hemm kemm trid. Kien hemm ieħor, Aħmad, ittih xi ttih jibilgħu; kollox, anki pilloli — kollox jibla’; jekk it-tabib kien itih il-pilloli, flok tnejn kien jibla’ pakkett. Darba kellna mess hall, u kien hemm żewġ Libjani kont ngħaddilhom ix-xogħol, u kont bgħatthom isewwu airconditioner li kien fil-kamra ta’ fuq. Meta tlajt ħdejhom insibhom ipejpu l-ħaxixa. Inżilt. Mort għand amministratur Libjan u qalli jekk terġa’ taqbadhom, ejja. Darb’oħra niftaħ il-kaxxa tal-għodda u nsib biċċa blokka daqsiex; imma wieħed minnhom, ċertu Ħakim Mussadajk, kellu ħuh li kien kaptan fuq vapur ġej u sejjer it-Turkija. Jien mort ngħid lill-amministratur li dan kellu biċċa blokka daqsiex fil-bagalja tal-għodda u qalli li kien se jkellmu hu stess fuqha. Imma xħin ħriġt mill-uffiċċju, sabni wieħed u qalli: tista’ tiġi miljun darba għax dak ħadd ma jmissu. Dak taf min hu ħuh? Dak ħuh wieħed mill-hitmen ta’ Gaddafi. Kien qalli li ġieli Gaddafi kien jibagħtu xi mkien joqtol lil xi wieħed minn dawk li kien isejħilhom klieb tat-triq, li kienu ħarbu u marru l-Italja jew ġew hawn Malta. Darba kont ma’ Ħakim fil-karozza — konna sejrin id-dar tagħhom, viċin ta’ fejn kien joqgħod Gaddafi għax missieru kien imlaħħaq sew, wieħed minn ta’ ġewwa. U xħin wasalna viċin, is-security waqqfuna u lili talbuni l-bitakka, jiġifieri l-ID card. Ħakim mar ikellem lil ħuh u qallu li lili kienu waqqfuni. Ħuh ġie ħażin mill-ewwel u ħareġ għalih. L-uffiċjal twerwer. Bdejt nisimgħu jiskuża ruħu waħda f’waħda: sammaħli, sammaħli! Kien mar fuqu u qallu li meta jġibu lil xi ħadd id-dar, iġibuh għax ikunu jafdawh u li ma kienx hemm għalfejn jistaqsihom għad-dokumenti. Kien qallu li jien Malti u li ġabuni f’darhom għax jistmawni. Ħakim kien telaq minn magħna u ħsibt li ma kontx se nerġa’ narah imma arrali għax kull fejn kont immur, kont insibu — anki l-ajruport kien jaħdem.
Meta staqsejtu jekk qatt marx Taġura, qalli li kellu xi ħbieb minn hemm u spiss kienu jistidnuh, jew jaqbad u jmur iżurhom. Kont inħobb immur għand xi ħbieb jew Tarħuna, fejn it-Taljani kellhom għelieqi kbar tal-għeneb, jew Taġura, fejn kont immur biex nara t-tajr. Spiss kont infittex kotba fuq l-għasafar imma qatt ma rnexxieli nsib xejn. Kull tajra li kont nara kont nistaqsi lil sħabi x’inhi. Batta, kienu jgħiduli. Żarżura. Marija Madonna t-Taljani ma indenjawx ruħhom jiġbru din l-informazzjoni? Jien kelli missieri dejjem jiġri fir-raba’ allura kont naf il-kliem ta’ kważi kollox u ġieli kont nifhimhom. Id-dorbi raġel kannella; il-mara ħadra. Xaħmet l-art dejjem kont naf li jwelled mhux ibid għax missieri kien itihulna biex naqilgħulu snienu biex ma jigdimniex — issa ħalliha li ma kienx ikun jista’ jiekol. Imma dak kien żmien ieħor. Jien kont immur nonsob għall-pitirrossi; illum jiddispjaċini u ’qas nimmaġina — imma meta kont tifel allaħares kont tgħid le għax tgħidx kemm jgħajruk li għandek is-sinifiteti. U l-għasafar ġieli jġibulek qalbek żbiba tarahom f’dak il-ħmieġ. Għax il-kumpaniji taż-żejt kienu jagħmlu l-kanen, jaqbdu l-porvli u jagħmlulhom miċċa, u meta jkun hemm id-discharge, iż-żejt itellgħuh, jgħadduh mis-separator, isaħħnuh biex iż-żejt jitla’ fil-wiċċ u l-ilma joqgħod fil-qiegħ; u l-ilma kienu jitfgħuh f’nofs id-deżert. Imma fl-aħħar waqqfuhom u kienu jġegħluhom jerġgħu jippumpjawh ’l isfel għax kienu qed jikkontaminaw ir-ramel. Meta kont immur Tarħuna, ġieli kont insib l-għasafar mimlijin żejt, min iferfer, min ġa miet. Kont insib ħafna osprey — bil-Malti ngħidulha arpa. Taqbad il-ħut. Iż-żejt kienet taħsbu ilma u tmur fuqu u tinqabad fih. Kellna wkoll ħafna siġar tal-akaċja u l-ewkaliptu li kienu ġebbieda għall-għasafar — kienu jiżirgħuhom kontra l-Kibli, biex meta jibda jonfoħ, l-ewwel ma jilqgħu jkunu dawn is-siġar. Bihom, qisu jmut ir-riħ u lanqas ramel ma jidħol. Il-Kibli ġieli jkollu forza qawwija sew; tank tal-ħamsin gallun kien l-ewwel ikaxkru, imbagħad jobormu u fl-aħħar itajru. Taf li meta tkun f’dak l-ambjent, is-suf ta’ widnejk jikber bil-minuti u s-suf ta’ mnieħrek l-istess? Nidħqu t-tnejn li aħna u ngħidlu li ma nafux hux veru jew le. Jaqleb għajnejh bħal ried jgħidli li hu jaf għax tiegħu kien jikber malajr. U nkomplu nidħqu.
Jien ġejt wiċċ imb wiċċ mal-Libja għal darb’oħra f’nofs il-lejl tal-31 ta’ Marzu 1979. In-nanna kienet għamlet l-almu kollu tagħha biex il-grupp ta’ Żużu w Pina joħduna magħhom il-Birgu biex naraw lil Gaddafi u Mintoff u nxejrulhom meta jgħaddu. Minn fuq is-simenta, daharna lejn il-baħar inħarsu lejn il-munzell ġebel tal-qawwi bejn id-dgħajjes u l-faċċata ta’ San Lawrenz qisu palk tar-Rialto ta’ Bormla, għajnejja ntefgħu jiffissaw fuq l-atturi protagonisti tax-xeneġġat tal-Ħelsien: David Gilchrist iniżżel il-Union Jack, Carmel Boxall jeħodlu b’idejh, Fredu Xuereb itella’ l-bandiera Maltija u Nardu Cauchi jdoqq il-bugle. F’daqqa waħda, beda l-kant korali tat-tfal Laburisti, tvenvnu l-qniepen u faqqgħu l-murtali, inkixfu l-pasturi tal-bronż u nxtegħlet l-urna bi fjamma akkanita. Bdew telgħin il-politikanti jitkellmu u jifirħu imma għajnejja inkullaw fuq dan ir-raġel twil, gustuż u smajjar liebes uniformi u beritta tal-militar. Ara fejnu Gaddafi, bdiet tirsisti n-nanna, dak Gaddafi ara. Xejjirlu. In-nanna qabditli driegħi tal-lemin u għollithuli biex inxejjirlu u ma riditx tħallihuli. Meta tfarfart u nannti kienet kisritha ma’ Gaddafi għax kien ħadha kontra Mintoff għax it-Texaco kienu ġew iħaffru għaż-żejt, fakkartha f’dakinhar li kienet ħaditni narah u nxejjirlu l-Birgu. Daħqana rrispondietni li ma kinitx l-ewwel darba li ħaditni narah; fl-1973, ftit xhur wara li kont twelidt, lil Gaddafi kienet ħaditni narah l-ajruport meta ġie Malta l-ewwel darba. Qaltli li meta niżlet it-titjira tiegħu kulħadd beda jgħajjat “Viva Gaddafi!”, u hi kienet qabditli idi tarija tat-twelid u xejrithieli lejn l-ajruplan tiegħu meta miss mat-tarmak. U waqt li qed nikteb tersaq lejja memorja tal-keded li kienu jieħdu nannti u oħtha Salvina meta kienu jaqbduha sew fuq l-Iżrael, nannti tiġġieled magħha tgħidilha li jagħmel sew Gaddafi jiqfilhom u oħtha Salvina tixrob l-inbid, titbaqbaq u tiħmar bil-pressjoni u tweġibha li missha tistħi tgħid hekk meta ommi kienet taqlagħha sew taħdem mal-Lhud issa li l-Ingliża telqet.
Gaddafi kien fil-fatt ġie Malta l-ewwel darba ftit wara l-gwerra li kienet faqqgħet fil-ħarifa tal-1973 u kissret is-skiet tal-Yom Kippur għal-Lhud, u r-Ramadan għall-Musulmani. L-attakk li beda l-gwerra seħħ proprju nhar Yom Kippur, li dik is-sena ħabat fis-6 ta’ Ottubru. L-Eġittu u s-Sirja qasmu l-fruntieri li kienu tfasslu b’għadajjar tad-demm sitt snin qabel, imma din id-darba daħlu għaliha b’għan ċar: riedu mhux biss jieħdu lura l-artijiet li tilfu fl-1967, imma riedu wkoll jiġbru ġieħhom. Għal ftit, il-mit tas-superjorità militari tal-Iżrael kien għoddu kważi għosfor imma f’ħakka t’għajn l-attakki lura bdew ġejjin bla ħniena. Il-gwerra ma waqfitx mal-aħħar splużjonijiet; kompliet tinxtered fi spazji oħra: fil-kurituri tal-ministeri taż-żejt, fil-kabinetti tal-gvernijiet, fil-polz tal-ekonomija globali. It-taqbid mar lil hinn mill-Kanal ta’ Swejż u l-Għoljiet ta’ Golan u ddeffes fil-laqgħat tal-Ġnus Magħquda u fil-kmamar tas-salott tal-borgiżi, saħansitra daħal fit-tankijiet vojta tal-karozzi weqfin u abbandunati fit-toroq enormi ta’ Los Angeles bir-radju li baqa’ għaddej idoqq “Tie a Yellow Ribbon Round the Ole Oak Tree”. Minn kunflitt reġjonali, il-konsegwenzi bdew iħabbtu fuq l-għatba tal-pajjiżi kollha, b’mod partikolari dawk tal-Punent.
L-embargo taż-żejt, iddikjarat mill-produtturi Għarab b’solidarjetà mal-Eġittu u s-Sirja, ma kienx biss riperkussjoni ekonomika imma wkoll messaġġ mill-pajjiżi tan-naħa t’isfel tal-globu li beda jidwi fil-boroż finanzjarji dinjija. Dak li għal għexieren ta’ snin kien kunflitt politiku fuq livell reġjonali, f’daqqa waħda ħasad is-sistemi globali, u kixef l-illużjoni li l-ġeopolitika setgħet qatt tkun separata mill-ħajja ta’ kuljum. Il-kriżi kienet tfakkira li ż-żejt qatt mhu materja newtrali, u li l-ebda gwerra ma tibqa’ fejn tibda. Id-dinja rranġat it-termostati u l-politika tagħha, imma kien hemm ħaġa iktar profonda li nbidlet. Minn Tripli sa Rjad, minn Washington sa Pariġi, mill-ibħra tal-Mediterran sal-magni strateġiċi tal-Punent, daħlet kuxjenza ġdida — adrenalina kiesħa, ansjetà siekta.
Fl-24 ta’ Novembru tal-1973, Gaddafi tar lejn Pariġi biex jiltaqa’ mal-President Georges Pompidou, ftit ġimgħat biss wara l-Gwerra tal-Yom Kippur u l-bidu ta’ din il-kriżi taż-żejt. Kien mument kruċjali għall-ġeopolitika globali: għall-pajjiżi Għarab produtturi taż-żejt, din ma kinitx biss kwistjoni ta’ provvista, imma waħda ta’ prinċipju. Iż-żejt beda jintuża bħala arma politika kontra dawk il-pajjiżi tal-Punent li kienu favur l-Iżrael. Il-Libja taħt Gaddafi kienet fost l-iktar pajjiżi radikali u artikolati bit-talba tagħha għal miżuri iktar qawwija kontra l-Punent u fl-appelli ta’ Gaddafi kważi ta’ kuljum għal solidarjetà pan-Għarbija, b’mod partikolari fil-kwistjoni tal-Palestina. Franza, taħt il-mexxej Pompidou fit-tmiem tal-karriera tiegħu, kienet wieħed mill-ftit pajjiżi Ewropej li żammew pożizzjoni relattivament newtrali — u f’xi każijiet anki forsi simpatetika mal-Għarab — f’dal-kunflitt. Għal Gaddafi, din bdiet tidher bħala opportunità tajba; forsi minnha seta’ jagħmel tentattiv strateġiku biex jibda jsaħħaħ il-pożizzjoni tal-Libja bħala protagonist reġjonali fi dramm globali, pajjiż li kapaċi jitkellem fuq l-istess livell ma’ potenzi Ewropej. Għal Franza, din kienet ukoll opportunità biex tħares l-interessi tagħha taż-żejt. Fil-laqgħa li kellhom Pariġi, Gaddafi u Pompidou kienu tħaddtu fit-tul dwar kwistjonijiet ta’ kummerċ, bejgħ tal-armi, u investiment f’infrastruttura Libjana — kollox fil-qafas ta’ kriżi li kienet qed iġġiegħel lid-dinja tirrevedi mhux biss il-politika barranija tagħha, imma wkoll il-mod kif tifhem l-ekonomija, l-enerġija u r-relazzjonijiet bejn il-pajjiżi tan-naħa ta’ fuq u dawk tan-naħa t’isfel. Għal Pompidou, li kien qed jiffaċċja sfidi ekonomiċi interni u pressjoni internazzjonali, il-laqgħa kienet tfisser pożizzjoni diplomatika b’saħħitha u indipendenti mill-Istati Uniti; għal Gaddafi kienet wirja ta’ poter — ta’ pajjiż minsi minn Alla imma b’rieda kbira u biżżejjed żejt biex iġiegħel lill-kbar jisimgħuh.
L-għada li ltaqa’ ma’ Pompidou, jiġifieri l-Ħadd, 25 ta’ Novembru 1973, Gaddafi kien fuq titjira tal-ajru nazzjonali Libjana minn Pariġi għal Malta. Mill-ġurnata li ħa t-tmexxija tal-Libja f’idejh fl-1969, Gaddafi qatt ma kien żar Malta. Bosta kienu ż-żjarat uffiċjali u semiuffiċjali ta’ Maltin u Libjani fiż-żewġ pajjiżi; ftit ġranet qabel — ċjoè fis-17 ta’ Novembru — Wistin Abela kien tella’ delegazzjoni biex tikkonvinċi ’l-Gvern Libjan jixtri 23% tal-ishma offruti mis-Sea Malta, il-linja tal-baħar Maltija. Imma Gaddafi qatt ma kien iltaqa’ ma’ Mintoff f’Malta. Godwin jgħidli li din iż-żjara tiegħu kienet sigrieta għall-aħħar: ħadd ma kien mgħarraf li Gaddafi kien ftiehem ma’ Mintoff biex fi triqtu lura lejn Tripli minn Pariġi jieqaf Malta għal ġurnata. Imma l-Ħadd stess, fuq ir-Rediffusion u Television Malta, ingħata avviż importanti biex is-suldati tal-Gwardja tal-Unur u l-banda tal-Forzi Armati ta’ Malta jkunu bil-lest għal xi ordni li tista’ tingħatalhom. L-għada filgħodu ġew ordnati jmorru l-barracks ta’ St Patrick’s. Ftit qabel is-sagħtejn ta’ waranofsinhar, meta smajna li kien ġej Gaddafi, kulħadd beda jċempel lil xulxin biex nitilgħu Ħal Luqa. Meta wasalna, sibniehom iwaħħlu l-bnadar ta’ Malta u tar-Repubblika tal-Libja mal-ġenb tal-apron tal-ajruport. Ftit wara, bdew ġejjin għadd kbir ta’ pulizija pajżana tad-DIK li bdew ifittxu lil kulħadd. Milli jidher kienet ħarġet ordni biex iwaqqfu nies suspettużi li kienu qed iġorru xi bagalja. Domna nistennew imma. Kien hemm min telaq għax beda jsir il-ħin imma l-folla xorta baqgħet tikber. Fl-aħħar, għall-ħabta tal-ħamsa u nofs, rajna l-ajruplan tal-linja nazzjonali Libjana jinżel fuq ir-runway. Gaddafi kien wasal Malta fis-sitta nieqes kwart ta’ filgħaxija. Skont filmati online tal-AP Archive ta’ dik iż-żjara, kien diġà dalam sew meta l-ajruplan miss it-tarmak. Xħin Gaddafi ħareġ mill-bieba tal-ajruplan, il-folla bdiet issejjaħ ismu u tgħajjat “Viva Gaddafi!” Kien għadu raġel gustuż. In-nisa kienu jgħidu li kien raġel sabiħ immens. Kellu ħalq snien ileqqu u tbissima kbira u mċarrta biex jikxifhom kollha. Meta ħarist sew lejn il-filmat, indunajt li kien liebes l-uniformi militari formali tal-Libja, ħadra kulur iż-żebbuġa, maqfula sa fuq nett bil-buttuni kulur id-deheb, qmis u ngravata tal-istess kulur taħt, u mal-ponot tal-għenuq tal-ġakketta, żewġ strixxi ħomor bi stilla kulur id-deheb fuq kull waħda. Fuq in-naħa tax-xellug ta’ sidru, kien hemm imwaħħla d-dekorazzjoni formali tiegħu u fuq spallejh id-dekorazzjoni tal-kariga. Kien liebes beritta bil-pizz, tal-istess kulur tal-uniformi, bi strixxa ħamra mad-dawra. Fuq quddiem kellha arma bix-xwabel u l-ajkla u l-pizz innifsu kien iswed ileqq. Ġie liebes l-uniformi, mhux bil-libsa tradizzjonali Għarbija kif kien magħruf li għamel meta mar Londra. Kien qed jipprova jagħti xejra ta’ mexxej kontra l-elitiżmu politiku, li kien wieħed viċin tal-poplu. U forsi li qalli Godwin kien minnu għax l-għada, il-gazzetti ħabbru li meta Gaddafi ħareġ mill-ajruplan mal-Ambaxxatur Tulti, iħares ’il fuq lejn in-nies li ġew jilqgħuh b’għajjat ta’ ferħ, nesa l-protokoll u l-programm li kien hemm imħejjin għalih, resaq lejn il-mijiet ta’ nies li nġabru għalih, għaqqad idejh u sellmilhom b’solidarjetà. L-għajjat ta’ “Viva Gaddafi!” beda jimla kullimkien. Mill-filmat jidher ċar li mar jilqgħu l-Gvernatur ta’ Malta Anthony Mamo bħala kap tal-Istat, akkumpanjat mill-Gwardja u l-banda. Gaddafi ġie Malta b’delegazzjoni enormi, u fost l-uffiċjali l-iktar viċin tiegħu, minbarra Tulti, kien hemm il-Ministru taż-Żejt u l-Industrija, u fost il-Maltin li kienu hemm mal-Gvernatur kien hemm il-Ministru tal-Ġustizzja u l-Affarijiet Parlamentari Anton Buttigieg, is-Segretarju tal-Uffiċċju tal-Affarijiet Barranin Maurice Abela, u uffiċjal mill-Ambaxxata Eġizzjana. Skont L-Orizzont, però, kien hemm ukoll is-Segretarju Parlamentari Wistin Abela, is-Segretarju tal-Kabinett Joe Camilleri, il-Kummissarju tal-Pulizija Edward Bencini, u l-Brigadier tal-Forzi Armati ta’ Malta Alfred Samut-Tagliaferro. Kien hemm ukoll is-Suprintendenti W. Moran, P. Mamo u J. Spiteri. Gaddafi ttieħed mill-ewwel lejn il-VIP Room tal-ajruport fejn iltaqa’ ma’ Mintoff. Kienu għamlu ’l fuq minn kwarta jitkellmu. Fil-filmat jidher ukoll li meta ħarġu mill-VIP Room, il-pjan kien li jqatta’ ftit sigħat Malta u jibqa’ sejjer lejn Tripli. Però, dak il-ħin stess, Gaddafi ddeċieda li jgħaddi l-lejl Malta biex filgħodu jqum, ikollu xi taħditiet ma’ Mintoff u jżur xi postijiet ta’ interess. Daħal fil-karozza li kien hemm tistennieh flimkien mal-Gvernatur, u saqu lejn il-Palazz ta’ San Anton, fejn kien milqugħ bħala mistieden ta’ unur. L-uffiċjali u d-delegati li ġew miegħu qegħduhom il-Corinthia, faċċata tal-Palazz. Dakinhar ukoll, Gaddafi kien mar iżur il-każin tal-Malta Labour Party tal-Imsida, li kien qed jiċċelebra l-ħamsin sena mit-twaqqif tiegħu, u dritt wara baqgħu sejrin il-każin tal-banda ta’ San Ġorġ, Bormla.
Kmieni l-għada filgħodu, Gaddafi mar jiltaqa’ ma’ Mintoff fid-dar tiegħu Ħal Tarxien. Iddiskutew il-provvista taż-żejt u Mintoff ried jikkonferma li l-Libja kienet lesta tkompli tgħin lil Malta minkejja l-embargo li kien hemm fuq ħafna pajjiżi. Qasmu wkoll l-ideat tagħhom dwar il-qagħda fil-Lvant Nofsani, is-sigurtà fil-Mediterran u t-tisħiħ tal-relazzjoni bejn Malta u l-Libja. Wara, Gaddafi żar it-Tarzna, fejn Wistin Abela, Lorry Sant u John Calleja dawruh mal-workshops tal-welders u tal-magni u direttament wara saquh lejn Ġnien Gaddafi, masġar wara l-ħabs ta’ Kordin li kien issemma għal dan il-ħabib ġdid tal-pajjiż, fejn żera’ siġra taċ-ċipress. Ħaduh ukoll l-Ipoġew ta’ Ħal Saflieni, tawh spjega ta’ x’jaħsbu li kien il-bini preistoriku, u baqgħu sejrin iċ-Ċimiterju tat-Torok; hemmhekk, Gaddafi wera interess qawwi f’wieħed mill-inkwatri li kellu iskrizzjoni ta’ Palestinjan midfun hemm. Gaddafi staqsa biex jittieħdu xi ritratti ta’ in l-iskrizzjoni u ftit wara resqu lejh żewġ tfajliet, waħda b’kopja tal-Malta News u l-oħra b’ritratt tal-kulur tiegħu; it-tnejn talbuh jiffirmalhom. Kien tard wisq biex imur il-kumpanija BIM, però qabad ħelikopter tal-militar Libjan u dar dawra fuq Għawdex b’Lorry Sant u Wistin Abela miegħu.
Il-gazzetti sejħu l-laqgħa bejn Mintoff u Gaddafi waħda ta’ “żewġt iħbieb li ilhom jafu lil xulxin. Infatti fi triqthom lejn il-VIP Room Gaddafi tefa’ jdejh fuq spallejn is-Sur Mintoff u [qalu] xi kliem ta’ merħba lil xulxin.” L-editorjal tas-27 ta’ Novembru ta’ L-Orizzont kien jgħid li l-Libjani huma ħbieb sew tal-Maltin, u li huma ħbieb mill-iktar sinċiera, li sibniehom meta kellna bżonn l-għajnuna tagħhom, li kienu hemm għalina meta konna għaddejjin minn żminijiet koroh u diffiċli. “Huma ħbieb li fil-ġlieda mal-Gvern Ingliż fuq il-kera tal-bażi militari, tawna l-appoġġ kollu tagħhom — appoġġ li qawwa qalb il-Gvern Laburista sabiex dan ikompli jiġġieled il-ġlieda sal-aħħar u jirbaħ.” Iżid jgħid li “l-Gvern Libjan tana mhux biss għajnuna morali imma anki materjali. Ipprovdielna xogħol għat-Tarzna, tana għajnuna għat-tħaffir tal-ilma u qed jgħin biex jitwaqqaf stazzjon tar-radju modern. Mistenni wkoll jgħin fis-Sea Malta.”
Godwin kompla jgħidli dwar iż-żjara ta’ Gaddafi: wara t-titjira fuq Għawdex, Gaddafi tela’ fuq il-Boeing 747 u ngħalqu l-bibien tal-ajruplan biex ilestu għat-tluq. Imma kif il-bdot beda jmexxi l-ajruplan lil hinn mill-apron, waslet iġġerri ġiri sparat karozza bi tliet uffiċjali Libjani — fosthom il-kap tal-protokoll — li kienu tard. Ippruvaw iwaqqfu lill-bdot milli jitlaq imma baqa’ għaddej. Allura, sejħu lit-torri u t-torri taw ordni biex jieqaf. Godwin qalli wkoll li dawk it-tlieta li waslu tard ġew umiljati quddiem il-Maltin kollha li kien hemm ixejru lil Gaddafi mill-gallarija tal-ajruport ta’ Ħal Luqa: il-bdot fetaħ it-tieqa u beda jkellimhom imma milli jidher Gaddafi kien tah istruzzjonijiet biex ma jiftaħx il-bibien u minflok jibqa’ sejjer u jħallihom l-art. Godwin qalli wkoll, però, li dakinhar filgħaxija Mintoff ma kellux iċ-ċans jistrieħ ftit wara li kien akkwista prezz tajjeb sew għaż-żejt waqt li l-kumplament tad-dinja kienet qed tbati minħabba l-embargo. Ħallewh bla nifs għax dakinhar stess kellu jseffaq wiċċu ma’ ħtif ta’ titjira tal-KLM li kienet telqet minn Bejrut fi triqitha lejn Tokyo. Waqt it-titjira, għadd ta’ gwerrillieri Palestinjani sfurzaw lill-bdot jinżel l-ewwel Damasku, u mbagħad Nikosija u wara fi Tripli. Staqsew lil-Libjani jtuhom il-fjuwil imma ma ridux. Allura ġew hawn Malta; damu jduru u jduru sew qabel niżlu; forsi għax ir-runway tagħna ma kinitx twila biżżejjed biex jinżel 747 fuqha imma f’temp ta’ jumejn kienu niżlu żewġ Boeings: l-ewwel ta’ Gaddafi u issa dan. Konna bżajna ħafna dakinhar għax bdiet tiġri x-xniegħa li kien hemm iktar minn 240 passiġġier fuq l-ajruplan u li l-gwerrillieri Palestinjani kellhom kwantità kbira ta’ splussivi moħbija qalb il-bagalji, kollha lesti biex jisplodu. Mintoff kien ipprova jkellimhom lill-gwerrillieri u qalulu li riedu li l-Olanda tieqaf tagħti l-għajnuna lill-emigranti Iżraeljani. Meta niżel, il-pulizija u l-forzi armati daru madwaru bħal xibka u kien innegozja magħhom Joe Camilleri, is-segretarju tal-Prim Ministru; dakinhar kien hemm xi nies mill-Ambaxxati tal-Eġittu u tal-Italja. Immur inqalleb fil-gazzetti u nsib li kien hemm magħhom l-Ambaxxatur Libjan Tulti. Imma l-gwerrillieri ma ridux ikellmu lil-Libjani għax ħadu għalihom li Tripli ma riditx tgħinhom. U ’qas laħqu għaddew jumejn, kompla jgħidli Godwin, li ma daħlux fl-ibħra internazzjonali Maltin żewġ vapuri Iżraeljani: il-Miznak u l-Keshet. Mintoff kien ressaq fil-Parlament messaġġ li kien wasal mingħand l-Iżrael dwar iż-żewġ vapuri tal-gwerra tagħhom, li daħlu f’ibħra territorjali Maltin b’mod illegali fid-29 u t-30 ta’ Novembru 1973. Mintoff iddeskriva l-imġiba tagħhom bħala “barbarika”, u qal li l-Konvenzjoni ta’ Ġinevra ma tawtorizzax atti bħal dawn. Mintoff wissa li jekk l-Iżrael ma jagħtix spjegazzjoni kredibbli, Malta setgħet saħansitra tinqata’ mir-relazzjonijiet diplomatiċi miegħu. Il-Kap tal-Oppożizzjoni, Ġorġ Borg Olivier, kien appella għas-sens komun u beda jwissi kontra azzjonijiet mgħaġġla, imma Mintoff baqa’ sod fuq il-pożizzjoni tiegħu, u baqa’ jisħaq fuq is-sovranità ta’ Malta u s-serjetà tal-inċident li kien seħħ.
Fil-15 ta’ Diċembru, il-kummenti tal-Ambaxxatur Taljan Massa Bernucci kkonfermaw li Mintoff verament kien ikkunsidra li jtemm ir-relazzjonijiet mal-Iżrael, imma milli jidher xi ħadd fil-kabinett kien ipprova jikkalmah ftit, probabbilment Albert Hyzler. Bernucci qal ukoll li Mintoff kien qed jikkontempla ftehim ta’ difiża reċiproka mal-Libja, għax il-każ tal-vapuri Iżraeljani wrieh kif Malta kienet vulnerabbli militarment. Kien hemm min ħaseb li dan kien tentattiv biex ibellagħha lill-Italja, għax hu magħruf li l-armata Libjana kellha limitazzjonijiet serji. Skont il-verżjoni Taljana tal-ġrajjiet, il-vapuri Iżraeljani setgħu kienu biss qed ifittxu kenn temporanju, forsi minħabba l-maltemp li nqala’ jew xi ħsara li saritilhom. Imma xorta misshom infurmaw lill-Gvern Malti bil-quddiem, qalli Godwin, għall-inqas bħala ġest diplomatiku.
L-aħħar ittra li kitbilha Otman, fuq wara nett tal-file DEX, kitibha xahar wara. Id-data hija d-9 ta’ Diċembru 1973. Fiha erba’ paġni u l-karta ħoxna ħafna iktar minn dawk li s-soltu kien jikteb fuqhom. Il-karta kienet tinqata’ minn fuq, minn pakkett ta’ karti tal-ittri. Hi taqqbitilha żewġ toqbiet fil-ġenb biex tkun tista’ twaħħalha fil-file. Fejn it-toqob hemm traċċi tas-sadid mill-ħadid tal-file li jaqfel il-karti flimkien, żewġ dirgħajn ippuntati li jinfetħu bħal ġwienaħ, iddaħħal il-karti mit-toqob, u ddawwar id-dirgħajn ’il ġewwa biex il-karti jinqaflu. Fis-sentejn u nofs li dam jiktbilha, il-kitba tiegħu ssaħħet, idu qed ittih sew issa u l-kitba bil-magħqud hija ta’ persuna li mdorrija tikteb l-ittri Latini. Iżomm dritt mal-linja mitfija tal-karta, u l-grammatika tiegħu issa ssibilha ftit li xejn żbalji; il-problema bdiet issir waħda lessikali. Tliet ġimgħat qabel kien irċieva ittra mingħandha, li bagħtitlu fl-20 ta’ Novembru. Jibagħtilha din l-ittra ma’ Carmelo Vella — milli jidher, hi bagħtet l-ittra lil Otman indirizzata lil Carmelo u Carmelo għaddihielu. Jgħidilha li Carmelo ġej Malta u li se jispjegalha li żgur Otman qatt ma kien bagħtilha lil ħadd id-dar biex jikxef x’kienet qed tagħmel ma’ Otman. Hi donnha kienet saret taf l-isem tar-raġel li mar jikxifha ma’ ommha u missierha u qalithulu. Jgħidilha li ma kienx jaf, li tista’ tistaqsi lil Carmelo, lil dar-raġel qatt ma kien ikellmu fuq ix-xogħol imma dan l-aħħar kien avviċinah għax kellu problema mal-Oasis, il-kumpanija, u ried l-għajnuna tiegħu; ried li jgħaddilu kelma mal-Libjani biex iżommuh. Jgħidilha li kien qatta’ siegħa jparla miegħu u kien sar jaf li ma kienx qed jagħmel xogħlu sew ta’ bugħaddas u riedu jqalftuh ’il barra. Ma kellimt lil ħadd fuqek ħlief lil Ħadi, emminni. Kull min jistaqsini, ngħidilhom li żżewwiġna f’Diċembru tal-1972 mhux fil-11 ta’ April 1973. It-tifel jisma’ żgur la jikber jekk int qed tgħidli li dan ir-raġel jaf kollox x’konna nagħmlu. Mela hu jaf kollox u jien ma naf xejn fuqek, la t-tajjeb u lanqas il-ħażin. Imma għall-grazzja t’Alla n-nies iktar jafu lilek milli jafu lili. Insomma, jien spjegajt kollox lil Carmelo u issa jkellmek hu.
Tgħidli li trid tiġi tarani l-Libja. Le, le. Issa tard wisq. Int familja żgħira għandek, qegħdin ftit nies. U ejja nkunu ċari issa, m’hemm ħadd li jista’ jieħu ħsiebhom ħlief int. Taħseb li għalxejn iżommuk marsusa magħhom b’dak il-mod? Jafu li int biss tista’ tipprovdilhom. Oqgħod hemm u ħu ħsiebhom; dak id-dover tiegħek f’ħajtek. Ħarishom u ħares lil ibnek u lili insieni għal dejjem. Bejni u bejnek spiċċa kollox. It-tifel huwa tiegħek; jien ma rridux. U jekk trid toperah u tagħmillu ċ-ċirkonċiżjoni, biċċa tiegħek ukoll. Mhux se ngħidlek jekk għandekx tagħmilhielu jew le. Kieku veru ridt li jien inkun missieru, kont tiġi twelldu Tripli, imma bqajt sakemm wellidtu Malta. Issa tard wisq biex tiġi hawn. Kulħadd jaf li faċli tiffirma biċċa karta imma mhux faċli żżommu kuntent lil żewġek. Int trid tagħmel affarijiet li mhumiex tal-miżżewġin, mhumiex tan-nisa normali, u allura kif trid trabbi familja? Int issa tlift kollox, anki lilek innifsek tlift. Qed narak dieħla ġo triq li se tieħdok xi mkien fejn se tkompli titlef lilek innifsek. U se titlef lil ibnek, mhux biss għax titilqu mis-sebgħa ta’ filgħodu sat-tlieta ta’ waranofsinhar, imma għax x’se taqbad tgħidlu fuqek la jikber? Se jaċċettak kif int? U mbagħad il-Maltin ilsienkom ħażin: quddiemek kulħadd jgħidlek miskina, kemm int xortik ħażina u żvinturata, imma wara dahrek kulħadd jgħid li, mhux ovvja li telaqha, mela dik tajba għaż-żwieġ!
Jistaqsiha jekk tridx tibda l-proċess tas-separazzjoni hi, jekk tridx li jsib avukat li jista’ jirrappreżentah f’Malta u jibda jmexxi hu. Inwiegħdek li ngħinek tibda ħajja ġdida kif trid int. Kieku hawn nieħdu d-divorzju f’jumejn imma hemm ’qas naf jekk hemmx divorzju biss. Jgħidilha li kważi ċert li diġà għandha lil xi ħadd f’ħajjitha imma insomma, biċċa tagħha din. Għalih, jiktbilha, niżel Malta, għamlu festin, għaddew ftit ħin flimkien, u reġa’ lura Tripli. U lil Omar issemminix miegħu. Jien ma nħossx li għandi tifel. Ma nħobbux. U ma nistax inħobbu. Jien u int karta, firma, ċoff, festin u ftit ritratti. Malajr ninsew. Biex nagħlaq ridt ngħidlek l-aħħar ħaġa: iddeċidejt li ma nkomplix naħdem hawn, la l-Oasis u lanqas il-Libja. Il-gvern ta’ Gaddafi qed joffru li jibagħtuni kors l-Ingilterra ta’ xi ftit snin u nixtieq immur. Diġà mlejt il-karti u forsi nitlaq ftit wara x-xitwa. Nixtieq ħafna nibgħatlek kartolina tal-Milied imma qiegħed fid-deżert u hawn m’hawnx minn fejn tixtri kartolini. Nista’ nawguralek biss f’din l-ittra. Il-Milied u s-Sena t-Tajba. Jiddispjaċini tax-xorti ħażina li kellna. Jalla ssib dak li tixtieq f’ommok l-Ingliża, kif issejħilha lil Maggie. Saħħiet. Saħħiet. Otman.
Ippruvajt nistaqsi lil Godwin jekk kienx jaf lil Carmelo Vella, imma qatt ma kien sema’ bih. Staqsejt nies oħra li naf li kienu jitilgħu l-Libja fis-sebgħinijiet, imma ħadd qatt ma ltaqa’ miegħu. Però, meta bdejt niftaħ il-karti rqaq mitwijin li kien hemm fil-file, listi fuq listi ta’ kliem u espressjonijiet bl-Ingliż u bl-Għarbi li fihom ommi kienet bdiet tipprattika l-kitba u l-qari, sibt fosthom ittra li kien bagħtilha Carmelo stess minn Es Sidr. Hawnhekk se npoġġiha kollha kif inhi, la se nqassarha u lanqas se ndeffes leħni fiha. Miktuba bil-Malti u jekk inħalli lil Carmelo stess jitkellem, inħoss li b’xi mod inkun sibtu, li b’xi mod, kieku ltqajt miegħu kien jgħidli dan l-istess kliem.
21/2/74
Josephine,
Jiena Carmelo li qied niktiblek dawn l-4 kelmiet. Josephine lil Otman tiegħek kellimtu ħafna drabi fuqek u fuq it-tifel u għetlu kemm jixbħu. U jaqbad jidħak meta nejdlu fuqek u fuq it-tifel u għetlu biex jibatlek xi ħaġa tal-flus għetlu jekk ma triċċ tibat lila imqar lit-tifel dejjem jejdli imbad naraw u issa dejjaqtu dejjem insaqsiħ jekk kitiblekx xi daqqiet jejdli issa niktbilha u lada nerġa insaqsiħ u jejdli li reġa bdielu insomma Josephine jiena li kien minalija? Mhux jiktiblek biss imma nixtieqek li narakom flimkien xi tejt il-bieraħ mar 7 tijiem bil-lif ġo Tripli u ġimatejn ilu mar ukoll. Otman qalli li kien kitiblek xi itra issa jien xamel ma nafx forsi biex jeħles minni. Josephine jien sa nofs Marzu ninżel bil-lif? U niprova inħajru biex jinżel Malta migħi? Imma taf intoi ma nistax nejdlu biex jiġi bilfors OK. Naħseb li fhimtni. Josephine issa irrid najdlek biex fil-kass tiktiblu lilli isemminix miegħu OK. U tejdlux li ktibtlek OK. Taf inti jekk tejdlu li ktibtlek forsi jaħseb ħażin OK. Josephine jien kif jerġa jiġi mil-lif nerġa nejdlu u inġennu biex jinżel Malta migħi. Insomma jekk trid tiktibli tafu l-adress jien għamilt li stajt biex jiktiblek. Insomma jekk ikolli xi risposta minnu? nerġa niktiblek OK. By by skużani għax domt ma ktibtlek.
Xħin ġejt biex inpoġġiha lura fil-file, għollejtha quddiem id-dawl u rajt il-marka tal-karta: Caravan Onion Skin. Mort infittixhom online biex nara x’tip ta’ karta kienet u kif kienu jinbiegħu. Kienet tagħmilhom il-kumpanija Sphinx u kienu jiġu f’kaxxa bl-istampa tal-Isfinġa tal-Eġittu bil-linka ħamra. Leħen Carmelo jibqa’ jidwi fl-aħħar parti tal-file DEX u l-kitba tiegħu bil-linka bluna b’pinna tal-ponta rqiqa, ittri magħqudin u puliti li kiteb b’reqqa kbira, bi dritt (il-kliem ma jiżżerżaq qatt) u bil-punt interrogattiv fejn ma jafx hux hekk tgħidha jew tiktibha, tibqa’ b’xi mod twennisni.
Fuq wara tal-file kien hemm ukoll kopja tal-ittra li Otman kitbilha fid-9 ta’ Diċembru 1973 mehmuża ma’ dokument ta’ erba’ paġni. Fuq l-ewwel paġna tad-dokument hemm l-arma tar-Repubblika ta’ Malta, bid-dgħajsa u l-bajtar tax-xewk, u maġenbha, fuq il-lemin, erba’ bolol ta’ Malta tal-8 mills imwaħħlin f’collage. Il-bolla kienet tas-sebgħinijiet, tat-Tarzna. Bolla bi sfond aħdar bid-disinn ta’ Emvin Cremona juri l-Industrija Maltija. Kien hemm oħrajn juru fuħħar jew qlugħ. Id-dokument maħruġ mill-Uffiċċju tal-Imħallef Maurice Caruana Curran fit-28 ta’ Marzu 1979 bin-numru 20 u numru taċ-ċitazzjoni 1118/78. Meta nibda naqra ninduna mill-ewwel li huwa l-att ta’ ċitazzjoni li bih ommi talbet is-separazzjoni legali minn missieri. Setgħet tistitwixxi l-proċeduri bid-digriet tas-Sekonda Awla tal-Qorti, numru 843/78 (Dok. “A”). Id-dokument isostni li t-talba għas-separazzjoni kienet ibbażata fuq il-fatt li l-konvenut, f’dan il-każ Otman, irrenda ruħu ħati ta’ abbandun u inġurju gravi lejn ommi. Għan-nom ta’ Otman kien hemm l-Avukat Dr Joseph Mifsud u l-Prokuratur Legali John Privitera, it-tnejn li huma nominati bħala kuraturi. Skont id-dokument tas-separazzjoni, ommi talbet li ssir is-separazzjoni legali, li l-kura tiegħi, Omar Simon, ta’ età minuri, tiġi fdata lilha, li Otman jiġi kkundannat iħallasha għalina rata alimentarja u li Otman jiġi ddikjarat li ddekada mid-drittijiet skont l-Artikoli 56 u 58 tal-Kodiċi Ċivili. Skont il-verbal tal-avukat u l-prokuratur legali, Otman lanqas biss irrispondiehom meta ppruvaw jikkuntattjawh. Il-Qorti spjegat li għalkemm Otman kien assenti, il-kawża ma kinitx sempliċiment każ ta’ in absentia fejn ma sarx minn kollox biex jiġu mħarsa l-interessi tal-konvenut. Minħabba li ma’ kull talba għas-separazzjoni l-ewwel tiġi meqjusa l-possibbiltà ta’ rikonċiljazzjoni, l-avukat u l-prokuratur legali kellhom l-obbligu li jikkuntattjaw lil Otman. “Kitbulu diversi drabi, f’kull stadju tal-proċeduri, anki b’ittri rreġistrati fiż-żewġ indirizzi tiegħu forniti mill-attriċi bil-ġurament (ċjoè 11 Gura Street, Tripoli, Libya u c/o Oasis Oil Company, Sidra Terminal, PO Box 395, Tripoli, Libya) iżda hu qatt ma rrisponda. F’dawn iċ-ċirkostanzi, la l-kuraturi u lanqas din il-Qorti ma jistgħu jassistuh iktar milli ġa assistewh. Del resto, li hu totalment indifferenti għal martu, l-attriċi, u ibnu, kif ukoll għal dawn il-proċeduri legali, jirriżulta abbondantement mill-ittra tiegħu fejn qalilha biex tfittex tipproċedi għad-divorzju u hu jiffirmalha.” Id-dokument ikompli jgħid li jirriżulta mill-provi tal-attriċi li fil-ftit ġranet li għamlet tgħix miegħu eżatt wara li żżewġu xi sitt snin qabel, hi “qatt ma rat ħlief swat u s-sokor tal-konvenut li kien iħalliha waħedha u jirritorna d-dar tard billejl u xurban. Kien saħansitra qalilha li żżewwiġha biex hi toqgħod id-dar u hu joħroġ.” Imbagħad iżid li “hemm ir-raġuni anki iżjed gravi, a sens tal-artikolu 48, ċjoè l-abbandun totali tal-attriċi u binhom mill-konvenut.” It-talba ta’ ommi għas-separazzjoni ġiet milqugħa bħala “pjenament ġustifikata”. Ommi qalet ukoll lill-Qorti li l-aħħar li semgħat mingħandu, Otman kien qed jaqla’ 450 dinar fix-xahar. Il-Qorti kkundannat lil Otman iħallas LM100 fix-xahar u LM25 għalija. Imdaħħla bejn l-aħħar paġni tad-dokument hemm kopja tal-Att taż-Żwieġ bejn ommi u Otman. Insir naf li twieled Tarhuna, il-Libja, u li kunjom ommu xebba kien Aħmed.
Niftakar kull darba li ommi semmietu lil Otman. Kull darba. Qatt ma konna nitkellmu fuqu ħlief meta nisimgħu l-aħbarijiet dwar il-Libja, meta Salaħ jew Issam kienu jiġu jgħidulna li kien hemm xi dulluvju jew li beda l-inkwiet, jew li l-Amerikani reġgħu bdew jissaltjaw biex jattakkaw. Ommi kienet tistaqsi retorikament jekk Otman reġax mar lura Tripli wara l-Ingilterra. F’dawk il-mumenti, u iktar u iktar meta kbirt u ħriġt u ddikjarajt l-omosesswalità tiegħi, kont inroddilha ħajr li żammitni, li ma ħaditnix ngħix il-Libja; ma stajtx nimmaġina x’kien jiġri minnha u minni kieku morna hemm. Meta konna nisimgħu fuq il-vjolenza politika tal-pajjiż, l-arrest ta’ nies u studenti bla ħniena, il-qtil, il-moħqrija minn uffiċjali tal-Istat maħtura b’xi mod jew ieħor għax impressjonaw lil Gaddafi bil-ħdura politika li kapaċi jeżerċitaw fuq l-iġsma ta’ dawk li kkritikaw it-tmexxija tiegħu, kont nidħol ġo qoxorti u nitwerwer. Fis-snin meta Mintoff orjenta lil Malta lejn l-identità Semitika u daħħal it-tagħlim tal-Għarbi fl-iskejjel ta’ Malta bħala suġġett obbligatorju, meta Gaddafi ġie jgħidilna li aħna lkoll kuġini u li naqsmu l-wirt Feniċju bejnietna, bdejna niltaqgħu ma’ għalliema Libjani li kienu jgħixu hawn u li kienu jfaħħru l-kunċett tal-Ġamaħirija u lill-Kuġin Gaddafi, tismagħhom jeżaltaw ir-ridistribuzzjoni tal-flus taż-żejt, il-pjanijiet li hemm biex il-Libja ssir pajjiż sinjur. Imma fl-istess ħin konna naraw il-leblieba li biha kienu jinżlu Malta l-Libjani biex jieħdu ftit tar-ruħ, li għalina kienet indikazzjoni ċara li l-affarijiet ma kinux sejrin tajjeb. Għamilt snin twal nipprova nżarma l-Libja minn fuqi, ninżagħha, ingeżwirha u nitfagħha ġo borża taż-żibel, borża li kont niftaħ biss ma’ ommi, u kultant biss. Ġieli kont nistaqsiha jekk għandix il-manjieri tiegħu u dejjem kienet tiskantani b’kemm kienet tfaħħru, tgħidli li kien pulit, edukat, jilbes tajjeb ħafna, jaf jiżfen, jaf imur man-nies, ġeneruż. Niftakar ukoll taħdita twila li kelli m’ommi meta kont għaddej minn fażi introverta ħafna u tlift kull xamma ta’ aptit li nkun f’relazzjoni jew li niltaqa’ ma’ xi ħadd biex ikolli xi forma ta’ intimità ma’ ħaddieħor. Kienet tinnota li qed nitwarrab min-nies ta’ madwari, li kont qed inqatta’ ħin twil għalija waħdi, li ma kont qed niltaqa’ ma’ ħadd, li kont qed nitlaq minn Malta għal xhur sħaħ mingħajr ma niġi lura, nimraħ waħdi u nimxi mitluf ġo bliet kbar fejn kollox jibilgħek bi kburitu, bi sbuħitu, bin-nies li qegħdin hemm jippruvaw jilħqu l-ħolm li ġarrhom lejn il-bliet minn irħula provinċjali, kulħadd jiddandan biex jinsa u jnessi l-parrokkjalità li ġej minnha, kulħadd jitkellem l-urbanità biex ma jkunx żgħir, insinifikanti. Niftakarha tgħidli li f’dan ma nixbah xejn lil Otman, li Otman ma kienx joqgħod, li kellu bżonn jesprimi s-sesswalità tiegħu l-ħin kollu. Niftakar ukoll lil Salvu jgħid, snin wara, li Otman kien jiġi Malta u jmur l-Ingilterra għax kien isib in-nisa Ingliżi u huma kienu miġbudin lejh. Li kien dejjem iħuf fil-lukandi, jilbes u jmur jixrob fil-lobby u l-bars biex jiltaqa’ mal-Ingliżi. Niftakar ukoll nismagħhom jitkellmu fis-sakra u jgħidu li ftit ġranet biss wara li żżewġu, ommi marret il-flett tal-Gżira fejn kien qed jikri u sabitu jistennieha fis-sodda ma’ mara Ingliża, u stidnuha tidħol magħhom. L-istorja kienet waqfet hemm. Ma ridtx inkompli nissemma’ iktar. Dawn kienu affarijiet privati tagħha, tagħhom. Ma jfissirx li ma staqsejtx lili nnifsi elf darba jekk kienx minnu li għamel hekk u allura jekk dak il-mument kienx il-konferma, għalih, ta’ dak li kien jissuspetta dwarha. Ma nafx jekk dak il-mument kienx att ġeneruż lejha, jew att vjolenti. Ma nafx jekk kienx qed jipprova juriha hi min hi waqt li jixħtilha akkuża wara l-oħra ta’ kemm ma tista’ qatt tkun il-mara li hu għandu bżonn. Kif dejjem ngħidlek, Jos, il-mara tiegħi trid tkun mara mija fil-mija.
Meta wasalt biex nagħlaq il-kitba ta’ dan l-esej, tajt titwila sew lejn ir-ritratti ta’ ommi. Il-lingwaġġ viżiv tagħha, il-mod ta’ kif tirrakkonta bir-ritratti, kienet użatu fl-album li bdiet timla biex ikolli l-bijografija tagħna miġbura f’post wieħed, imma bl-istampi minflok bil-kliem. Hi kienet tikteb fid-djarju ossessivament; meta telqet, kont mort infittex biex nara x’kienet qed tikteb imma d-daħliet kienu xotti, ordinarji, ta’ rutina. Kienet iżżomm bil-miktub meta u x’ħin kont immur niltaqa’ magħha jien, xi tkun għamlet f’dik il-ġurnata, appuntamenti tax-xogħol jew tal-isptar, x’sajret, u xi xtrat mingħand tal-ħaxix jew tal-laħam. Kienet ukoll tniżżel xi riċetta li tkun laqtitha, u tniżżel meta tkun sajrithieli. L-album tar-ritratti t’ommi jgħid storja, mhux bħall-album tat-tieġ li fih ir-ritratti kważi kollha maqlugħa minn posthom u issa qed jiġru bejn il-folji sparpaljati. Għalija, dan l-album jiftaħli tieqa għall-passat. Niftakar silta li qrajt f’Retour à Reims ta’ Eribon dwar ir-ritratti u mmur infittixha. Eribon jikteb li
hemm kien mill-ġdid quddiem għajnejja — imma ma kinux għadhom imnaqqxa f’moħħi u f’ġismi? — dan l-ambjent tal-klassi tal-ħaddiema li fih kont għext, u dan il-faqar tal-klassi tal-ħaddiema li jista’ jinqara fil-fiżjonomija tad-djar fl-isfond, f’kif jidhru minn ġewwa, fil-ħwejjeġ, fl-iġsma nnifishom. Dejjem inħossni nistordi nara kemm l-iġsma fotografati tal-passat, forsi iktar minn dawk attivi u sitwati quddiemna, jippreżentaw ruħhom immedjatament lill-għajn bħala iġsma soċjali, iġsma ta’ klassi. U wkoll ninduna kemm il-fotografija bħala “memorja”, billi ġġib individwu — jien, f’dan il-każ — lura għall-passat tal-familja tiegħu, tankrah fil-passat soċjali tiegħu. L-isfera tal-privat, u anke tal-intimu, kif terġa’ titfaċċa f’ritratti antiki, tnaqqaxna lura fil-kategorija tad-dinja soċjali li minnha ġejjin, f’postijiet immarkati minn appartenenza ta’ klassi, f’topografija fejn dak li jidher li joħroġ mir-relazzjonijiet l-aktar fundamentalment personali jqegħedna fi storja u ġeografija kollettiva (bħallikieku l-ġenealoġija individwali kienet inseparabbli minn arkeoloġija jew topoloġija soċjali li kull wieħed u waħda minna nġorru fina bħala waħda mill-veritajiet l-iktar profondi tagħna, jekk mhux l-iktar waħda konxja).
Fl-album t’ommi sibt ftit ritratti li qatt ma kont rajt qabel. Hemm is-sħana sajfija u d-dawl ta’ waranofsinhar ħiereġ minnhom. Fi tnejn minnhom hemm jien, tarbija, għadni ma bdejtx nimxi, bil-ħarqa, liebes libsa tat-trabi ħamra u safra, bilqiegħda fuq ċint ħdejn il-baħar, forsi l-Menqa. Fl-isfond hemm moll u xi dgħajjes sfukati. Xagħri nokkli kbar, wiċċi daħqan, pjuttost abjad meta tqabbel il-kulur tal-ġilda ma’ ritratti ta’ xi sentejn jew tlieta wara. Warajja hemm xi ħadd liebes qmis ċelesti u qalziet blu skur. Fir-ritratt li jmiss hemm l-istess ħaġa imma l-persuna warajja qiegħda ftit ’il bogħod, però xorta b’rasha maqtugħa. Fit-tielet ritratt hemm in-nanna fuq ix-xellug b’libsa mqaċċta vjola ċar, Sylvia b’maktur ma’ rasha, liebsa flokk abjad u jeans, u żżomm il-manku tal-pushchair bil-kanvas strixxi blu u bojod u jien bilqiegħda fih, u ommi maġenbu. Fir-raba’ ritratt, hemm ommi u l-persuna bil-qmis ċelesti jħarsu lejn il-kamera tar-ritratti. It-tnejn li huma jidhru skomdi imma ommi għandha dirgħajha mdawrin ma’ minkbu. Inħares mill-viċin u nagħraf lil Otman. Fl-aħħar ritratt hemm Otman wieqaf iżomm il-pushchair b’idejh it-tnejn u jien bilqiegħda fih. Meta nħares iktar bir-reqqa lejn ir-ritratti, nikkonferma li kienu qegħdin Marsalforn, Għawdex. U dawn ir-ritratti jqanqlu l-unika memorja li għandi tiegħu, memorja li dejjem tiġi u titlaq f’nifs wieħed: qed nibda nitfarfar, diġà mmur l-iskola, forsi għandi ħames snin, mhux iktar, u nasal lura d-dar għand in-nanna u jkun hemm raġel li jgħiduli li hu missieri, u joħodni fil-kamra tas-salott fejn il-pultruna tal-kewba bil-cushions ħodor miksijin bil-plastik u taħt l-inkwatru tat-tifel bil-libsa bluna ta’ Gainsborough, u jpoġġini fuq l-ottoman tal-ġilda tal-felli aħmar u felli iswed u felli kulur id-deheb, maġenb it-televixin abjad u iswed kollu ross, quddiem il-pupa bilqiegħda fuq is-sufan il-kbir, ukoll parti mis-sett tal-kewba bil-cushions ħodor, u jitfagħli f’idi roll flus tal-karti, u wara nidħlu fil-karozza u mmorru ġo flett fi Triq Reid, il-Gżira, iva Triq Reid, għax moħħi baqa’ jiftakar għax ħadilha ritratt li weħel bil-kolla u ma nistax naqilgħu, u nidħlu minn ġo bieb blu u nitilgħu fuq u Otman jimla l-banju bil-misħun u jixħetlu s-sapun ifuħ u jinża’ u jpoġġi l-ħwejjeġ mitwijin fuq siġġu, u jidħol fil-banju u jdaħħalni miegħu. U l-memorja tieqaf hemm, tfuħ bħall-ġiżimin u l-melissa u tinten bħall-fossa li xorbot il-misħun li nħsilna fih.
F’Jannar tal-2009 ġbart kulma kelli ġo bagalja u qtajt biljett għal Tripli. Ma kellix idea ċara x’kont se nagħmel; kelli pjan nofsu moħmi ta’ xogħol ġo skola imma ma kienx ċar għall-aħħar. Xtaqt li mmur lura, din id-darba mhux għal ftit ġranet imma biex ngħaddi ftit xhur naqra u nikteb dwar il-wirt kulturali fid-dinja Għarbija, proġett li kont bdejt naħdem fuqu ftit tax-xhur qabel. Kont qed naqra u naħseb dwar dak li kien ġara fl-Iraq meta l-barranin bdew jiskavaw is-siti arkeoloġiċi u jimlew il-mużewijiet biex jimpikaw u jisfidaw lil xulxin. Kont qed naħseb dwar il-kitbiet ta’ Sati al-Ħusri u dwar ir-rwol tal-kultura fit-twaqqif ta’ nazzjon. Kont qed inħares madwari fil-Libja li kont għadni nasal fiha u kont qed naħseb fuq is-serq tal-wirt arkeoloġiku u kif jiġi leġittimizzat fis-swieq tax-xerrejja l-Ġermanja, il-Ġappun u l-Emirati Għarab u fil-kitbiet dwar oġġetti bla provenjenza leġittima minn akkademiċi ta’ stoffa. Qabel wasalt Tripli, kont ilni s-snin ngħix Pariġi fejn id-deżiderju orjentalist kien għallimni nitwennes b’dak li kont għamilt ħajti niċħad fija nnifsi. Kont bdejt ngħix ta’ Libjan queer fil-miftuħ mhux għax fiqt imma għax ħadmet tajjeb li fil-milieu queer Pariġin, l-Għarab kienu oġġett ta’ deżiderju għall-Pariġini, ħalliha li biex taqdilhom it-toqba ta’ sormhom. Ġo sqaq sigriet ta’ moħħi, però, kont bdejt inrawwem ix-xenqa li mmur nirkupra dak li kont warrabt. Tlaqt minn Pariġi biex immur ngħix Tripli. Meta ġejt biex ngħid lil ommi, però, sibtha bi tqila. Ħassejt li mingħajr ma ridt, lil ommi kont qed nittradiha. Wara li żammitni, rabbietni, ħadet ħsiebi, ridt immur il-Libja, ridt immur nagħmel dak li m’għamlitx hi. U s-sens ta’ tradiment kien ħafna ikbar minħabba li spiss kont inroddilha ħajr li żammitni hi, għax min jaf kemm kienet tkun diffiċli ħajti kieku rabbieni hu: kif kont se ngħix ħajja omosesswali fil-beraħ? Kont ninduna x’jien, jew kont nibqa’ nħoss il-habitus maqsum ġo fija mingħajr ma jkolli l-lessiku biex nagħrafni? Is-suġġett Libjan queer spiss jiġi maqbud fix-xquq dojoq tat-teorija, speċjalment meta d-diskors idur fuq l-ideat ta’ Joseph Massad. Massad isostni li l-identità queer hija prodott tal-Punent, li meta l-Għarab isejħu lilhom infushom queer, ma jkunu qed jagħmlu xejn ħlief ixiddu kategorija kolonjali. Din il-kategorija, skont Massad, qed tħassar l-affett omosesswali indiġenu li jintilef meta jinbela’ mix-xogħol missjunarju ta’ dak li Massad isejjaħ il-Gay International, li xogħolhom huwa li inti tissawwar b’tali mod li tiġi suġġett kolonjali konvint bl-essenza deterministika tiegħek. Massad jgħid li x’aktarx huwa preċiżament minħabba l-missjunarji kolonjalisti queer tal-Punent li l-identità u l-politika gay issib tant reżistenza fid-dinja Għarbija, għax fi kliemu, mhi xejn ħlief senjalazzjoni ta’ kolonjaliżmu ġdid. Jista’ jkun li kemm minħabba li Massad kien student ta’ Edward Said kif ukoll minħabba l-fatt li l-istudjużi tal-Punent igawdu minn dividend qawwi meta jirkbu fuq it-teorija tal-awtentiċità ta’ Massad — filwaqt li jinjoraw il-ħajjiet veri u materjali tal-persuni queer fil-pajjiżi Għarab — li l-argument ta’ Massad għandu ċertu piż u jitqies b’tant serjetà. Biss, il-kittieb Saleem Haddad jirreżisti n-nassa tal-“awtentiċità” li jwiegħed l-argument ta’ Massad; għal Haddad, it-tħassir tal-ħajjiet u r-realtajiet queer fil-pajjiżi Għarab bl-argument li mhuma xejn ħlief kostruzzjonijiet diskursivi tal-Punent, prodott tax-xogħol tal-missjoni roża, ikompli jfixkel ix-xogħol tal-attiviżmu biex ħajjietna jiġu għall-inqas rikonoxxuti. B’eku tal-kliem ta’ Toni Morrison dwar ir-razziżmu, Haddad isostni li kull darba li se jkollna nerġgħu niġġieldu biex nivvalidaw l-eżistenza tagħna, nerġgħu naqgħu dejjem pass lura milli nieħdu r-rikonoxximent li huwa d-dritt tagħna. U jekk se naħlu saħħitna nippruvaw nivvalidaw il-persuni Għarab queer kontra l-idea li huma biss fantasija orjentalista tal-kapitaliżmu neoliberali sfrenat tal-Punent, u nerġgħu nibdew naħdmu mill-ġdid biex ħajjietna jitqiesu leġittimi, allura mhu se naslu qatt biex insibu postna fid-dinja.
U ma jfissirx li hemm għalfejn immorru niġru fin-normattività neoliberali, ridt ngħid lil Issam fil-karozza ftit ġranet wara s-17 ta’ Frar tal-2011 waqt li konna sejrin lejn id-dar ta’ omm Salaħ biex intuha l-għomor. Ridt ngħidlu iktar. Ridt nibda nredden fuq Pedro Lemebel u kemm il-kritika tiegħu kienet valida fil-Libja iktar milli f’Malta, għax f’Malta ormaj il-pufti kienu diġà bdew ibigħu ruħhom fis-suq imxajtan tal-kapital. Ma jfissirx li l-persuni queer m’għandhomx ikunu parti mill-ġlieda kontra d-dittatura, kontra l-korruzzjoni, kontra l-prekarjetà u l-faqar. Anzi. Imma għalxejn. Issam ma kellux aptit ikompli jisma’ u jaqra. Il-ġlieda tiegħu kienet ħafna iktar imminenti. F’għajnejh stajt nara l-vojt li kien iħoss meta nibda nkellmu hekk; ma kienx baqa’ jifhmu l-ġlied tiegħi. Ma baqax jifhem għala dan il-ġlied kellu jseħħ. Mhux l-ewwel darba li kien jgħidli li l-ġlieda hija biss kontra Gaddafi bħalissa. Ġlieda waħda biss. M’hemmx spazju jew ċans għal xi ħaġa oħra. U l-ġlieda għadha kif bdiet bil-forza issa stess.
Meta wasalna għand omm Salaħ, sibna l-familja kollha bil-luttu. Ħuh laqagħna fil-kamra ta’ barra, mar iġibilna t-te u tajniehom l-għomor lilu u lill-familja waqt li bdejna nisimgħu l-biki u l-qrid ġejjin mill-kmamar ta’ ġewwa. Fin-nofs tal-kamra kien hemm gabarrè tar-ram bħalma Otman kien ġab lil nannti, minqux bl-ittri bl-Għarbi kollha ċfuf, żigarelli u ċerimonji, qishom tberfil. Fuqu kien hemm għadd ta’ ritratti ta’ Salaħ li bilkemm stajt nagħrfu fihom: ritratti tiegħu liebes ta’ suldat, tiegħu fuq żiemel, tiegħu wieqaf, rasu ’l fuq, f’ringiela ma’ ħutu kollha, tiegħu kokka ħdejn siġra taż-żebbuġ b’sigarett f’idu, tiegħu ġo karozza fin-naħa tax-xufier meta Salaħ qatt ma kien tgħallem isuq. Dak il-ħin tatni dagħdigħa siekta u xtaqt li kelli miegħi r-ritratti kollha li kellna tiegħu Malta, liebes l-isbaħ ilbiesi fix-shows li kien jagħmel il-Gżira, mimdud fuq il-bar tal-Hungry Tiger jippoppa xufftejh ma’ xi diska, imdawwar bl-isbaħ sinjorini tat-tmeninijiet, u nixħithom fil-gabarrè u ngħidilhom li Salaħ kienet l-isbaħ showgirl, li kienet tifqa’ bar nies meta tkanta u tiżfen u li kienet tgħidilna l-isbaħ stejjer fuq il-Libja meta wara l-ikel, f’nofs ta’ lejl, konna nitfu d-dwal ta’ kullimkien u ninxteħtu mitluqin fuq is-sufan fil-veranda nisimgħu l-grillu tal-lejl u nħarsu lejn id-dellijiet tas-siġra mfawra bil-berquq fil-qamar kwinta. Id-dwejjaq, il-biki, it-theżżiż tas-snien, il-luttu u d-daqqiet fuq is-sider għal persuna li ma teżistix beda jaqtagħli nifsi: kienu qed jibku u jolfqu għal idea ta’ persuna li kellhom ġo rashom imma li ma kinitx teżisti. Salaħ ma kienx dak li ħasbu huma, dak li riedu jemmnu huma: kienu qed jibku għall-fantasija tiegħu li bnew ġo rashom. Meta rani nipprova nitlaq ’il barra, Issam għamilli sinjal b’rasu li hu ried jibqa’ hemm, forsi għax ħaseb li seta’ jtaffi ftit mid-diżappunt għall-għaġla li mort biha jien, jew forsi biex jgħattili għar-rabja li kienet tidher ċara fuq wiċċi.
Waqt li kont qed insuq lura lejn Gargarex, bid-dmugħ nieżel minn għajnejja, inħares lejn il-ħwienet tal-ikel u s-sapun, il-garaxxijiet tal-mekkaniks, il-gabubi jbigħu r-radjijiet u l-mobiles, tal-laħam u tal-ħaxix, bit-trab u t-tumbati jmewġu d-Daewoo bajda li kont qed insuq, iserrpu miegħi l-vannijiet tal-Iveco li jġorru ħamsa u għoxrin persuna kull vjaġġ u jpaqpqu biex kulħadd iżulilhom min-nofs, nofsi mitluf imma xi kultant nilmaħ xi siġra tal-palm jew xi raġel bilqiegħda fil-kantuniera li kont tgħallimt naqrahom bħala sinjali ta’ lokalità jew direzzjoni, niskanta bit-taħżiż li bdejt nara għall-ewwel darba kontra Gaddafi fuq ħajt wara ħajt tal-belt, inġib quddiem għajnejja l-memorji ta’ Salaħ li f’kull ritratt arkivjat ġo rasi narah jitbissem, snienu bojod ileqqu bħal figurini taċ-ċeramika li nannti kellha fil-vetrina, għajnejh suwed qishom boċċi tal-ossidjana żbruffati minn ħalq vulkan, xagħru kannella ċar kollu nokkli kbar, li fi tfuliti kien iħallini nwaħħallu fihom il-fjuri tal-babiskuwa waqt li nilagħbu tal-hairdressers. Il-ħajjiet queer jitħassru malajr hawnhekk, niftakarni ngħid lili nnifsi bejn dagħdigħa biki u oħra. Malajr jindifnu l-ħsibijiet kollha li qatt kellek, l-imħabbiet ta’ ħajtek, dawk li damdmuk u dawk li bihom damdamt u farrakt qalb ħaddieħor, is-saħna li ġennitek u żammitek tiġri barra sal-erbgħa jew il-ħamsa ta’ filgħodu, titlajja tul il-Corniche, tħuf u tara ma’ min se tgħaddi l-aħħar ftit minuti tal-lejl qabel is-sebħ iqajjem lil kulħadd u d-dawl jixgħellek wiċċek u jikxfek. Jintilfu l-ħiliet li sawwart f’ġismek ta’ kif titgħallem tidħol fil-qiegħa tal-ikbar inkwiet u toħroġ minnu bħal ħawħa mhux mimsusa, ta’ kif tikkalma u twennes raġel indannat lest biex itik daqqa ta’ ras u jħabbtek ma’ ħajt wara li jkun battlu fik u jħares f’wiċċek u jiġi wiċċ imb wiċċ mal-biża’ li qed iġennu. Jitmermru u jgħibu miegħek dawk il-mossi ħfief li bihom tiżbogħ il-kpiepel t’għajnejk bil-kuluri tal-baħar ta’ Żuwara u Delimara jew bl-iswed qatran ilellex bit-tikek tal-kwiekeb iteptpu u jkanġu kull kulur minn flixkun tal-ħġieġ trasparenti. Ridt insuq u nsuq sakemm nasal fejn il-baħar u ninżel ninħasel fih, nitnaddaf minn din ix-xbieha ta’ Salaħ li daħħluli ġo rasi. Ridtha toħroġ minn ġo fija u tegħreq. Ridtha tasal sa qiegħ il-baħar u tindifen hemm, tinkesa bil-koċċli li jibdlulha suritha sakemm ma tibqax tingħaraf. Meta wasalt u pparkjajt il-karozza fejn l-asfalt jieqaf ħesrem u jibda r-ramel, fejn il-monakelli jiġu jteftfu fl-għadajjar baxxi tal-ilma u jnaqqu l-laqx li jtella’ miegħu l-mewġ għażżien, inżajt u bdejt riesaq lejn l-ilma, ir-ramel jinġabar bejn is-swaba’ ta’ saqajja u jagħraxni. Il-mewġ imelles miegħi serraħli l-għaġla ta’ qalbi. Bdejt nieħu n-nifs iktar bil-mod, iktar fil-fond. Rasi bdiet tiskot. Il-polz tgħażżen. Iż-żarżir ta’ widnejja siket. Ħallejt ġismi għeri jintelaq u ħassejt l-ilma jtaffili t-tixwit li kelli fuq ġildti. Ħassejt il-baħar jgħannaqni, iwennisni, joħodni minn wara u jidħol bejn saqajja, iserrep kiesaħ ma’ kuxxtejja, imellisni fl-intimità profonda ta’ laħmi u jżommni marsus miegħu. Niftaħ saqajja biex ngħum ’il barra u ma’ kull daqqa, l-ilma jieħu imbottatura oħra għal ġo fija u jqajjimli ġismi iebes, ix-xemx tisreġ u l-melħ ileqq u jlellex fuq il-wiċċ tal-ilma u jixħtuli fuq ġildti stilel iteptpu dawl bajdani u dehbien. Il-monakelli jduru u jduru fuqi u jien komplejt naqdef ’il barra f’baħar ikanġi l-ilwien kollha tal-ikħal bejn Tripli u Malta .
