Irċivejt stedina mill-Ambaxxata Maltija f’The Hague biex nattendi l-Lejla ta’ Letteratura Ewropea organizzata kull sena mill-EUNIC (l-Istitut Nazzjonali tal-Kultura tal-UE) tan-Netherlands f’de Balie, Amsterdam. Is-suġġett għal dis-sena huwa l-“Kittieb bħala Vjaġġatur” u ċ-ċaqliq tal-kittieba madwar l-Ewropa, b’enfasi fuq temi bħall-fruntieri, l-identità, il-lingwa, it-traduzzjoni, l-eżilju, id-dijaspora, u wkoll ir-residenzi ta’ kitba li jibbażaw speċifikament fuq l-idea li titlaq minn darek biex tmur tikteb f’belt jew pajjiż ieħor. Staqsewni biex nibgħat reazzjoni għal din id-deskrizzjoni speċjalment fid-dawl tal-esperjenzi tiegħi speċifikament bħala kittieba li tikteb bil-Malti meta ma tgħixx f’pajjiż twelidha. Weġibthom li ilni nieqsa minn Malta kważi għoxrin sena iżda li huwa proprju f’dawn iż-żewġ deċennji, u kważi qatt qabel, li użajt il-lingwa Maltija bħala l-għodda prinċipali tiegħi, kemm fix-xogħol bħala traduttur kif ukoll bħala kittieba. Kważi nistħi ngħidha, imma verament “bdejt nikteb bil-lingwa tiegħi stess” biss fis-sena li Malta daħlet fl-Unjoni Ewropea fl-2004. Bgħatt ngħidilhom ukoll li minħabba dan kollu, il-kwistjonijiet ta’ identità, lingwa u fruntieri lingwistiċi ħadu post ċentrali fil-kitba tiegħi. Rokit, pereżempju, iseħħ f’Ewropa distopika tal-ġejjieni u l-ħsieb fih idur u jitħabbel mal-kunċetti ta’ ħitan, konfini u fruntieri, ma’ dawk tal-għeruq u l-arblu tar-razza, mal-implikazzjonijiet soċjali, politiċi, ambjentali u ġeografiċi tat-tibdil fil-klima, mal-possibbiltà ta’ vjaġġar lura lejn pajjiż nannietna u wkoll saħansitra ’l bogħod mid-dinja stess, u mal-ħolma li xi darba għad anki jirnexxilna nivvjaġġaw lura u ’l quddiem fiż-żmien. Speċifikajtilhom li peress li nikteb biss bil-Malti, niddependi fuq it-traduzzjoni biex il-kitba tiegħi tivvjaġġa ’l barra minn pajjiżi u taqsam il-fruntieri. Qatt ma nagħżel li nittraduċi lili nnifsi, bħalma nevita kemm nista’ li nikteb xogħol letterarju b’lingwa oħra għajr il-Malti, iżda nsib li l-ħidma ma’ tradutturi letterarji, bħalma s’issa kelli l-esperjenza ma’ Kat Storace, Virginia Monteforte u Joe Gatt, hija kollaborazzjoni sabiħa ħafna fejn it-traduzzjoni ssir proċess kollaborattiv ta’ kitba mill-ġdid u riskoperta ta’ xogħol letterarju. Biex nagħlaq din id-deskrizzjoni dwar l-esperjenza tiegħi bħala kittieba semmejtilhom li l-aħħar rumanz tiegħi, Marta Marta, beda proprju waqt residenza ta’ kitba f’Alicante, Spanja. Kull meta niftaħ il-ktieb u naqra dwar Maria Dolores u Immacolata Concetta niftakar li isimhom kien ispirat mill-ismijiet ta’ wħud min-nisa li sirt naf tul dak ix-xahar ’il bogħod kemm minn Malta, pajjiż twelidi, kif ukoll mill-Belġju, pajjiżi wkoll. B’xi mod iżda, dawn iż-żewġ persunaġġi spiċċaw jinħassu iktar Maltin milli qatt nista’ nkun jien. Ma nafx għalfejn ma żidtx ngħid li qed nikteb proprju dwar l-ivvjaġġar bil-mixi bħalissa, u li serata letterarja bħal din tmur perfettament ma’ dak kollu li qed naqra, naħseb u nikteb dwaru bħalissa.
29 ta’ April 2024
Ċemplitli Amina Bangura mill-EUNIC biex nitkellmu ftit dwar is-serata letterarja f’Amsterdam u f’nofs it-telefonata qaltli li jixtiquni nipprepara performance biex nagħlqu s-serata biha. L-ewwel reazzjoni tiegħi kienet “Le!”, għax ħasditni u ma kontx ippreparata biex nagħfas is-swiċċ daqshekk malajr mill-binarju tal-letteratura għal dak performattiv. Iżda, bħalma dejjem jiġrili, ladarba ssemmiet il-possibbiltà ta’ performance, moħħi beda jaħdem waħdu minnufih, mingħajr ma kelli għalfejn nagħmel pressjoni fuqu, u wara ftit minuti kont diġà qed nibża’ li jibdlu fehemthom u jgħiduli, “Insieha, għal darb’oħra”! Qabel qtajna għedtilha li ma kellix idea x’beħsiebni nħejji, imma xi ħaġa kont se ntella’ żgur.
17 ta’ Mejju 2024
Irċivejt mingħand Amina l-iskeda tas-serata fejn sirt naf li l-intervent tiegħi waqt l-avveniment se jkun waqt l-aħħar siegħa (is-serata twila erba’ sigħat!) u li se nkun f’taħdita ma’ żewġ kittieba oħrajn. Mira Feticu hija kittieba Rumena-Netherlandiża u beħsiebha tiffoka fuq l-esperjenza tagħha wara li telqet mir-Rumanija u marret tgħix in-Netherlands u se titkellem dwar il-ktieb tagħha Liefdesverklaring aan de Nederlandse taal, dikjarazzjoni ta’ mħabba għal-lingwa Netherlandiża. Liliana Corobca hija kittieba Moldovana-Rumena u r-rumanz tagħha Kinderland jittratta mhux dwar dawk li jitilqu minn pajjiżhom imma proprju dwar dawk li jibqgħu l-art meta jitlaq kważi kulħadd. Fil-każ tal-Moldova, huma t-tfal li spiss jibqgħu l-art. Amina staqsietni biex nibda nfassal it-taħdita tiegħi fil-kuntest ta’ dawn iż-żewġ awturi, u fl-istess ħin niffoka fuq il-fatt li bdejt nikteb kitbiet letterarji fl-istess żmien li kont qed inħejji biex nitlaq minn Malta. Talbitni wkoll biex nitkellem dwar l-ivvjaġġar tal-ideat, l-aktar permezz ta’ Marta Marta fejn nuża r-rumanz biex inxerred ideat femministi Franċiżi f’Malta. Hawnhekk ħadt nota li rrid insemmi li mhux ideat Franċiżi biss imma anki dawk Netherlandiżi u Fjammingi. Pereżempju, il-beginaġġ — li tant huwa importanti f’Marta Marta — l-ewwel darba li dħalt f’wieħed kien fl-2007 meta Antoine, ħabib tiegħi li jgħix Amsterdam, kien ħadni fil-beginaġġ t’hemmhekk għax qalli li żgur huwa mkien li se jolqotni. U kif! Qatt ma ninsa s-seħer li kont esperjenzajt meta minn daħla żgħira għaddejna għal spazju miftuħ, bħal bitħa kwieta mdawra b’ħajt u bi djar żgħar nodfa u ġonna kkultivati, u ħallejna għalkollox warajna l-għagħa tat-triq storbjuża invażata turisti. Wara dakinhar għid li mort nara kull beginaġġ li għad hemm fil-bliet varji li żort fin-Netherlands u l-Belġju. Fl-email, Amina qaltli wkoll li jkun interessanti jekk nitkellem dwar kif inħares lejn Malta mill-bogħod, minn barra, u kif dan huwa differenti minn meta tħares lejha minn ġo fiha stess. Dawn huma proprju l-ħsibijiet li ilni nhewden dwarhom għoxrin sena. Id-diffikultà mhix x’se nsib ngħid waqt is-serata, imma kif se nagħsar għoxrin sena, sitt rumanzi u għexieren ta’ stejjer qosra, u ’l fuq minn sena u nofs xogħol fuq ġurnal letterarju bil-Malti — li kollha huma r-riżultat dirett u indirett tal-fatt li fl-2004 qtajtha li nitlaq minn Malta — fil-ftit minuti li fil-verità se jkolli biex nitkellem? Żgur li dak li rrid ngħid irid b’xi mod isawwar il-performance li wkoll qed nifformula bħalissa. Fadal biss ġimgħa u għadni m’iniex lesta. Qatt ma kienet din! Naħlef li l-lejl qabel ma kienet ċemplitli Amina kelli ħolma fejn qed narani waqt performance u ma nistax niftakar il-kliem. Ħolma li kien ikolli regolarment fiż-żmien ta’ Aleateia, meta kienet tkun riesqa performance. Ħolma rikorrenti kienet tkun li jkolli kollox f’postu — kostumi, props, irtokk — nibda l-parti tiegħi u l-kliem joħroġ kollu tajjeb, imma f’daqqa waħda nintebaħ li qiegħda f’teatru b’ieħor u li l-atturi l-oħra qatt ma rajthom qabel. L-istess ħolma li kien ikolli fi żmien l-iskola qabel eżami fejn narani niftaħ il-karta tal-eżami u ninduna li hija ta’ suġġett b’ieħor, ta’ suġġett li għadni ma ppreparajtx għalih. Dil-ġimgħa li fadalli qabel is-serata letterarja se tkunli iebsa u stressanti. Imma għalfejn dħalt għaliha din?
24 ta’ Mejju 2024
Il-Lejla tal-Letteratura Ewropea, fiċ-ċentru kulturali de Balie, Amsterdam, bdiet fis-7pm, imma kellna mmorru sagħtejn qabel għall-ikla li ħejjewlna biex nilħqu niltaqgħu mal-organizzaturi u l-kittieba l-oħra. Amina ħaditni fis-sala biex nagħmlu prova tal-projezzjoni li se jkolli waqt il-performance. Serraħt rasi li kollox kien jidher faċli biex inħaddmu. Ħallejt xi kopji tal-kotba tiegħi fuq l-imwejjed fuq il-palk — qalulna nġibuhom biex ikollhom preżenza u biex nużawhom u nqallbu fihom u naqraw minnhom waqt it-taħditiet. Mort lura għall-ikla u fuq il-mejda magħna kien hemm Miguel Bonnefoy, awtur Franċiż mill-Venezwela. Spiċċajna nagħmlu parlata miegħu bit-Taljan peress li kien qatta’ xi snin jgħix l-Italja. Aħna, jien u Joe, konna affaxxinati nisimgħuh jaqleb minn lingwa għall-oħra — qalilna li għalkemm il-lingwa materna tiegħu hija l-Ispanjol, hu jikteb biss bil-Franċiż, xi ħaġa li lili veru tbellahni. U hu beda jaffaxxina ruħu jisma’ dwar il-fatt li aħna tlajna bi tliet lingwi. Jien u nħejji biex nidħol fit-teatru ltqajt ma’ Aya Sabi, u waqaft inkellimha peress li xtaqt insir nafha bħala l-awtur li qed tirrappreżenta ’l-Belġju. Il-familja tagħha mill-Marokk, tgħix Antwerp u tikteb biss bin-Netherlandiż. Ix-xewqa tagħha hi li tmur tgħix il-Marokk, imma ommha tgħidilha, “Xi tmur tagħmel il-Marokk, mela qed tiġġennen!” Fakkritni f’Samuel, li l-ħolma tiegħu hi li jmur jgħix Malta u jien qatt ma nkun nista’ nifhem għaliex. Jien u dieħla fis-sala waslu Jeffrey u Matthew, l-Ambaxxatur u l-Kap Deputat tal-Missjoni mill-Ambaxxata Maltija, li qagħdu jiġu għas-serata minn The Hague. Apprezzajt immens l-attendenza u l-appoġġ tagħhom. L-Ambaxxata Maltija fin-Netherlands hija fil-fatt membru sħiħ tal-EUNIC Netherlands u l-għażla tal-awtur Malti kienet f’idejhom. Arts Council Malta, li ħadu ħsieb l-aspett finanzjarju tal-parteċipazzjoni tiegħi, ukoll huma membru sħiħ ta’ dil-organizzazzjoni. Hekk kif poġġejt bilqiegħda, xi ħadd taptapli fuq spallti u domt ma rreġistrajt li kien Nick, li ilni nafu minn meta kellu ħdax-il sena u kont ngħallmu San Alwiġi u li kont ilni ma nara mill-inqas għaxar snin. Qalli li jgħix xi siegħa ’l bogħod minn Amsterdam u meta ra l-post tiegħi li għamilt biex nirreklama s-serata ddeċieda li jattendi. Meta daqqu s-7pm u Viola u Veronica, il-preżentaturi tas-serata, bdew jistaqsu lin-nies mill-udjenza kemm kien hemm minnhom minn kull pajjiż, fraħt xħin rajt li, apparti min-Netherlands, l-iktar li kien hemm kienu Maltin!
Is-serata bdiet b’lecture animata minn Josef Panék miċ-Ċekja dwar l-ivvjaġġar lil hinn minn dak turistiku, u kompliet b’taħdita bejn Miguel Bonnefoy, Aya Sabi u Juan Gómez Bárcena (minn Spanja) dwar ir-rakkonti li jittrattaw migrazzjoni interġenerazzjonali. Wara l-ewwel waqfa ta’ għaxar minuti, Elio Baldi, mill-Italja u jgħix in-Netherlands, ta lecture dwar il-bliet inviżibbli ta’ Italo Calvino, imbagħad kien hemm taħdita bejn Kateryna Babkina mill-Ukrajna u Katja Riemann mill-Ġermanja dwar il-fruntieri, il-migrazzjoni u l-kitba fittizja u mhux fi żminijiet ta’ gwerra u kunflitt. Wara t-tieni waqfa qasira kien imiss it-taħdita tiegħi ma’ Mira u Liliana, immoderata minn Veronica Baas. It-taħdita kienet ħafna iktar fluwida u improvizzata mill-istruttura li konna ftehemna dwarha, imma xorta ħassejt li d-diskors ħareġ b’saħħtu ħafna, speċjalment għaliex il-fokus baqa’ l-aktar fuq il-lingwa. Mira fetħet billi ddikjarat li l-lingwa materna, skont hi, hija sopravalutata ħafna u għaliha l-lingwa Rumena hija l-lingwa tal-oppressjoni. Għamlet minn kollox biex taħrab minnha sa ma fl-aħħar sabet il-lingwa materna adottiva tagħha, in-Netherlandiż, u kitbet rumanz biha proprju biex tesprimi din it-taqbida kollha. Veronica ħarset lejja għax kienet taf x’kelli xi ngħid, u talbitni nirreaġixxi. Apparti l-ħsibijiet kollha dwar il-lingwa materna li tkellimt u ktibt dwarhom diversi drabi, naħseb li lili stess, jien u nwieġeb, laqtuni l-iktar dawn it-tliet punti: il-fatt li meta kont għadni ngħix Malta, il-Malti għalija kien il-lingwa mitkellma waqt li l-Ingliż kien il-lingwa miktuba, u li malli tlaqt minn Malta s-sitwazzjoni ġiet għalkollox bil-maqlub. Li l-eżerċizzju tal-kitba, jien u nħejji għall-impjieg ta’ traduttur, ta bidu, fil-fatt, għall-“karriera” tiegħi bħala kittieba. Li l-lingwa materna hija dik il-ħaġa enormi li ppakkjajt u ġarrejt miegħi meta tlaqt minn pajjiżi, u li fil-verità ma tieħu spazju ta’ xejn fil-bagalja, nista’ nġorrha miegħi, dejjem u kullimkien, fl-iċken but.
Wasal il-mument tal-performance. Mhijiex performance “enerġetika”, kif kienet talbitni li tkun f’email minnhom Amina. Mhux biss għax issa ilni mill-2020 ma nagħmel teatru imma wkoll għax kelli biss ftit ġimgħat biex nippreparaha. Tlaqt proprju mill-ħsieb ta’ dad-djarju ddedikat għal kitbiet dwar il-mixi, entrati li qed nikteb b’mod parallel mal-kitba l-ġdida li għandha twassal għal rumanz ġdid. Ħsibt li nibqa’, anki b’dil-performance, marbuta mal-ħsieb tal-mixi, tad-djarju, tal-mixjiet tat-tfulija tiegħi, u mar-ritratti li għandi minn dak iż-żmien. Ir-ritratti, iddeċidejt, se jkunu l-qofol tal-performance, u għal magħhom ħejjejt test — miktub direttament bl-Ingliż avolja mhux soltu tiegħi — li qattajt l-aħħar ġimgħa nipprova nitgħallem biex ma jiġrilix bħalma ġrali fil-ħolma u nitfixkel fil-kliem. L-għażla tar-ritratti — ritratti antiki, ritratti li sibt online u ritratti li ħadt ftit ġimgħat ilu meta l-aħħar li kont Malta — irbattha mat-test li kont ktibt xi sena u nofs ilu dwar is-salini ta’ Birżebbuġa, rakkont li jibbaża fuq memorja mit-tfulija tiegħi stess. B’hekk ħloqt performance dwar il-kittieb li, skont jien, meta jivvjaġġa, jivvjaġġa kemm ġeografikament kif ukoll fiż-żmien. Il-performance, bħall-kitba, semmejtha “Salini”. Waqt is-serata kollox kien bl-Ingliż, iżda hawnhekk, għal dad-djarju, qlibt it-test fl-ewwel parti (dwar is-slides li użajt waqt il-projezzjoni) bil-Malti u fit-tieni parti rġajt daħħalt it-test li oriġinarjament kont ktibt bil-Malti. L-ewwel ritratt (li meta bdiet il-performance damu ftit biex sabuh, minkejja li konna ħejjejna kollox qabel bdejna) huwa mappa ta’ Malta u Għawdex, u bl-aħmar kien hemm immarkata l-kosta ta’ Birżebbuġa, mill-Qajjenza sa Kalafrana.
Salini (il-projezzjoni)
Slide 0. Nixtieqkom tiġu miegħu. Se mmorru mixja, toħdilna biss għaxar minuti. U m’għandkomx għalfejn tqumu minn postkom. Imma se nivvjaġġaw sar-raħal tat-tfulija tiegħi, Birżebbuġa, fin-Nofsinhar ta’ Malta. Se nimxu hemm, mal-baħar, fejn fuq il-mappa hemm immarkat bl-aħmar. Li kellha Malta tkun ħuta, inkunu qisna qed nippassiġġaw madwar ħalqha.
Slide 1. Fil-verità se nimxu lura fiż-żmien. Għaż-żmien meta kont tifla u l-Ħdud, dawk il-Ħdud xemxin jgħammxulek għajnejk, kienu jfissru mixjiet twal m’ommi u missieri tul il-kosta, lejn il-Punent sa Ħal Far, jew il-Lvant sa Marsaxlokk, raħal ieħor magħruf għas-sajd.
Slide 2. Dejjem kont tal-fehma li nitbiegħed kemm nitbiegħed mid-dar, dejjem nista’ nivvjaġġa lura. Id-dar, kont mingħalija, titjira biss ’il bogħod. Għaddew bosta snin minn meta tlaqt mid-dar, u llum nifhem li d-dar huwa post li jeżisti l-aktar fiż-żmien. Il-lokalità hemm għadha, imma meta nżurha m’għadhiex tinħass bħad-dar. Birżebbuġa tiegħi teżisti biss fl-imgħoddi, u l-ivvjaġġar fiż-żmien għadu biss fantasija.
Slides 3–6. Allura se jkolli nsib mezzi oħra ta’ vjaġġar li jistgħu joħduni lura għal raħal tfuliti. Jien u nikber kont naħseb li jekk inżomm djarju t-tifkiriet ma jintilfulix. Id-djarji li ktibt kollha żammejthom. Imma llum, jien u naqra minn uħud mill-paġni tagħhom, mhux dejjem nagħraf l-ismijiet tan-nies u l-postijiet li għandi miktubin; mhux dejjem niftakar il-ġrajjiet li kont iddeskrivejt b’tant entużjażmu. It-tifkiriet jintilfu tul it-triq u l-kliem ma jirnexxilux iġibhomli lura.
Slides 7–11. Ir-ritratti, mill-banda l-oħra, donnhom għandhom effett iktar b’saħħtu fuq il-memorja tiegħi. Missieri kellu kamera, u kien hemm xi ftit drabi fejn kien ġabha miegħu waqt dawn il-mixjiet. Kienet l-għaxqa tiegħu joħdilna r-ritratti lili u ’l ommi. Lilu ssibu fir-ritratti bħala dell mal-art. Dawn kienu slides, u darba fis-sena konna norganizzaw serata fejn konna nipproġettawhom — kif qed nagħmel jien bħalissa — fuq il-ħajt tal-living room, u erħilna ntaqtqu dwar kull ħaġa li ġrat waqt dawk il-mixjiet. U għalhekk għadni niftakarhom sew dawn il-mixjiet. Għadni niftakar l-irwejjaħ tal-baħar, tal-alka, tal-ilma qiegħed. Għadni niftakar kif kien jinħass dak id-dublett meta mmissu. Dak id-dublett! Niftakar lil missieri jfasslu u ’l ommi tħithuli. Niftakar kif kont nitliflu t-tempra ’l missieri għax ma kontx inkun irrid noqgħod serja għar-ritratt. Niftakarni nogħxa bid-daħq taparsi qed naqra l-gazzetta m’ommi. Dik is-sarvetta niftakarha sew. Niftakarni nitwiha, niftaħha, indeffisha fl-għonq tal-flokk.
Slides 12–14. Ftit snin wara: jien ħarira itwal, xagħri iqsar, liebsa qalziet li fassluh u ħituh missieri u ommi, u hawn għadna, nippassiġġaw mal-kosta ta’ Birżebbuġa. Illum, dik il-grada m’għadhiex hemm.
Slides 15–16. Kemm naffaxxina ruħi meta nara ritratti ta’ dawn l-inħawi li ttieħdu fi żminijiet għalkollox differenti. Hemm paġna fuq il-midja soċjali ddedikata għal Birżebbuġa u qed insegwiha b’interess kbir. Il-membri tal-grupp jippostjaw ritratti li ttieħdu fit-tmeninijiet, fis-sebgħinijiet, is-sittinijiet u anki lura fil-bidu tas-seklu għoxrin. Niflihom wieħed wieħed u nħoss dehxa jien u nilmaħ id-dettalji jkanġu minn wieħed għall-ieħor. Qed nivvjaġġa fiż-żmien.
Slides 17–21. Xi ftit ġimgħat ilu mort sa Birżebbuġa ma’ Samuel, it-tifel tiegħi, għax ridt nurih fejn trabbejt. Għandu ħdax-il sena u qatt ma kont ħadtu Birżebbuġa, imissni nistħi domt daqshekk! Imxejna minn Wied il-Buni, fejn hemm is-salini, sal-ġnien ta’ San Ġorġ, fejn missieri kien ħadli dak ir-ritratt nilgħab bir-Rubik’s Cube. Kont daqs Samuel f’dak ir-ritratt. Sħabna jgħidulna li f’dar-ritratt fula maqsuma miegħu. Dan ukoll huwa mod kif nivvjaġġa fiż-żmien.
Slide 22. Wasalna fl-aħħar tal-mixja. Wasalna fejn hawn is-salini. Hawn għadhom, l-istess kif niftakarhom. Hemm affarijiet li donnhom qatt ma jinbidlu. Iż-żmien jieqaf. Niftakar. Sa fl-aħħar insib il-kliem li ilni nfittex u nibda nikteb. Din il-kitba sejjaħtilha “Salini” u ktibtha bil-Malti. Hawnhekk, f’Amsterdam, qed naqrahielkom bl-Ingliż, kif tradotta minn Joe Gatt (li huwa wkoll is-sieħeb tiegħi tal-ivvjaġġar).
Salini (it-test)
Fi tfuliti, meta kont għadni ngħix ħdejn il-baħar, kull filgħaxija kont immur nimxi mal-kosta bla ma ngħid ’il ħadd. Mixja mgħaġġla mhux illajmata, nibdieha bin-niżla lejn il-bajja, imbagħad nerħi lejn il-lemin u nibqa’ dieħla ’l ġewwa, naqbeż ir-ramla u ninżel fuq il-blat. ’Il fuq minni stajt nisma’ l-ilħna, it-taħbit u t-tektik tal-boċċi tal-logħob. Iżda moħħi kien biss fuq il-pass li jmiss jien u ntawwal riġlejja biex nevita l-blat ippuntat u l-ħofor mimlijin ilma qiegħed. Nieqaf ħdejn is-salini, inserraħ saqajja fuq ix-xoffa ta’ ħawt minnhom, inħares daqqa minn naħa daqqa minn oħra biex nilmaħ l-ilwien ikanġu tal-kristalli tal-melħ fid-dawl ta’ nżul ix-xemx, imbagħad lejn il-baħar. Kont nistħajjel li l-fetħa tal-baħar quddiemi għad xi darba tittiekel gidma gidma u nkun jien li nibqa’ bil-ġuħ. Nimxi fuq il-ħitan baxxi minquxa fil-blat ta’ madwar l-għanqbuta ta’ ħwat kwadri wieħed maġenb l-ieħor, nipprova ma naqa’ fl-ebda wieħed minnhom. Xi darba ma kien hawn xejn ħlief il-kristalli jleqqu tal-melħ li l-baħar u x-xemx kienu joffru ’l-art. Bdew jieqfu mal-kosta l-baħħara jiġbru l-melħ biex jerfgħu fih il-laħam, il-ħut u l-ġlud ħa jservuhom għal żmien ieħor. It-tmelliħ fost l-eqdem taħwir tal-ikel, u l-imluħa waħda mill-ħames togħmiet li kapaċi ntiegħmu. Insalata mhix ħlief werqa mmellħa. Immellħu l-ilma tax-xorb sa ma jtiegħem ilma baħar u nsejħulu salmura; nimmarinaw il-laħam biex inrattbuh u ntejbuh ħa nomogħduh bi pjaċir. Jekk ma niklux melħ nimirdu, jekk nieħdu wisq immutu. Bil-melħ issiġillajna ftehim bejnietna, roxxejnieh biex nuru ’l Alla li nafdaw fih. Bnejna toroq għall-melħ biss, bih xtrajna, begħna, partatna, għamilna l-kummerċ. Bdejna gwerra minħabba l-melħ. Ħkimna rħula, ħraqnielhom id-djar u ksejnielhom l-uċuħ tar-raba’ bil-melħ biex xejn ma jikber u jmut bil-ġuħ kull min kien fadal ħaj. Morna x-xogħol u fl-aħħar tax-xahar tawna salarju, mil-Latin: salarium, sal, melħ. Bħalma fehem tard wisq Mida, id-deheb tgħaddi mingħajru, il-melħ le. Fit-Tramuntana tal-gżira, ’il bogħod ’il bogħod, kont naf li hemm raħal imsemmi għall-melħ ’ħabba s-salini li m’għadx hemm u l-bur salmastru li sal-lum hemm għadu. Is-salini, imxerrdin fi trufijiet l-art imkebba madwar dal-kobor ta’ baħar, ifakkruni f’xulxin, nistħajjilhom aħwa, kuġini mill-viċin u mill-bogħod, u stajt titlaq iżżurhom bil-mixi, malli tasal għandhom tagħrafhom, jagħrfuk minnufih, jilqgħuk. Kont nasal lura d-dar b’għajnejja jibbru, bi ġwinħajja jħabbtu, riħa ta’ baħar f’xagħri, togħma ta’ melħ fuq ilsieni. Kont tlifthom dal-mixjiet. Illum sirt nimxi b’lura biex nerġa’ nsibhom.
Temmejt l-intervent tiegħi, u s-serata kollha kemm hi, b’dil-istqarrija: Il-kitba bħall-mixi, kelma wara l-oħra, pass wara l-ieħor, u meta jgħaddi ż-żmien u nħares lura nintebaħ li terraqt mhux ħażin .
