Meta nirrakkuntaw l-istorja moderna tal-lingwa f’Malta, waqt li nafu nsemmu t-Taljan u l-Ingliż u, wara ħafna taħbit, il-Malti nnifsu, spiss inħallu barra r-raba’ protagonist ta’ dil-ġrajja: dak l-ilsien barrani li bosta Maltin f’ħajjithom ta’ kuljum żgur kienu jisimgħu wisq iktar mit-tnejn l-oħra, anki jekk f’ħafna każijiet bilkemm kienu jafuh. Il-Latin kien jimla ħajjet in-nies bħar-riħa miżża tal-inċens, foga ekkleżjastika li kienu jintilfu fiha kull meta jmorru jisimgħu quddies, kull meta jgħaddi l-vjatku, kull meta jgħidu l-litanija — sħaba ta’ sillabi mfarrkin, kliem u ħsejjes improvizzati li xi darba, meta kienu tfal kienu weħlulhom ġo moħħhom. Mhux għax ma kien hawn ħadd li l-Latin kien jafu sew u studjah; bosta subien kienu jitgħallmuh b’nofs ħsieb li forsi xi darba għad isiru qassisin — jew is-Seminarju stess jew jibdew minn qabel bil-privat. Il-Latin kien jgħaqqadhom mhux biss ma’ imperu mifrux mad-dinja kollha, li mal-muntanji u l-widien ta’ kull fejn kienu waslu l-missjunarji, nies bħalhom kienu jgħawġuh, skont il-fehma tagħhom, iżda wkoll mas-sekli ta’ storja li għaddew minn mindu dak l-imperu qadim li darba kien mifrux kważi mad-dinja magħrufa kollha kien qaleb l-iskrittura ta’ poplu ieħor, mill-Ebrajk, mill-Aramajk u mill-Grieg biex sawwar għalih identità għalkollox ġdida.¶It-termini speċjalizzati li nitgħallmu nużaw mill-ħsieb kontemporanju nafuhom xi ftit aħjar milli ħafna drabi kienu magħrufin il-frażijiet sagri fiż-żmien li l-Latin kien jidwi bejn il-linef u d-damask tal-knejjes. Probabbilment mhux se nispiċċaw indaħħlu fil-lingwa korruzzjonijiet ħelwin ekwivalenti għal “aċċjomu” u “regrameterna”. Iżda l-użu tal-kliem speċjalizzat jaf jgħaddi minn daqstant tiġbid u abbuż sakemm jasal biex jintuża fil-kummentarju politiku u kulturali tagħna, jaf jiddgħajjef u jitlef kull saħħa, jew isir strument goff u bla ebda sfumaturi fit-tifsir tiegħu. Il-fatt li lsienna jdurilna biex ngħiduh fil-lingwa oriġinali tiegħu mhux garanzija li l-kliem se naħsbu fuqu qabel nużawh. Anzi — sakemm huwa maqtugħ mill-bqija tal-lingwa ta’ ħajjitna, dan il-kliem jaf isir sempliċiment ġergu jew fettiċju.¶It-traduzzjoni fid-dinja tal-ħsieb hija importanti mhux biss għas-sempliċi raġuni li permezz tagħha nistgħu naqraw dak li nkiteb f’ilsna li ma nafux naqraw. “L-istorja tal-filosofija,” jikteb Abdelfattah Kilito, “hija fil-qalba tagħha l-istorja tat-traduzzjoni.” Kilito kien qed jitkellem dwar il-kummentarji ta’ ابن رشد (Averroes) iżda l-istess jgħodd għat-traduzzjoni ta’ Ġilormu tal-kotba tal-Bibbja, għall-moviment tat-traduzzjoni ta’ Baghdad li bejn it-Tmien u l-Għaxar Seklu EK qaleb ħafna xogħol mill-Grieg Antik għall-Għarbi, u għall-proċess kontinwu li l-kitba fi żminijietna tinqaleb minn lingwa għall-oħra.¶Il-filosofija mhijiex sempliċiment ġabra ta’ termini, u t-traduzzjoni tal-filosofija mhijiex biss it-traduzzjoni ta’ dawk it-termini. Iżda l-kelmiet speċjalizzati jakkumulaw tifsiriet kumplessi u jekk naqbdu nużawhom mingħajr ħsieb, qisu m’għandhomx l-istorja tagħhom, inkunu qed naħluhom. Inkunu qed nużawhom biss bħala kantaliena, bħalma darba konna nitolbu bl-amment, mingħajr responsabbiltà lejn dak li qed ngħidu, mingħajr ma nħalluhom isawruna mill-ġdid. Kull kelma hi kuntratt ta’ tifsir u meta niġu biex naqilbuha fi lsienna, dak huwa l-aqwa mument biex nippruvaw nifhmu aħjar dak li qed nippruvaw ngħidu biha .